Στον 19ο αιώνα, όταν οι Ρωμιοί συγκρότησαν το νεοελληνικό κράτος, είχαν προσγεγραμμένη στη συλλογική τους μνήμη την οικουμενικότητα του Βυζαντίου, που είχε επιβιώσει μέσω της Εκκλησίας. Προσβλέποντας στην εθνική τους «ολοκλήρωση», ανασύστησαν το εντυπωσιακό σχήμα της αδιάλειπτης διαχρονίας του Ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τους νεότερους χρόνους.
Μετά το Βατερλώ της Μεγάλης Ιδέας, η παγίωση των συνόρων λειτούργησε ως καταλύτης, ώστε η Ελλάδα, από νοερός θεματοφύλακας της κληρονομιάς της ελληνικής διαχρονίας στην οικουμενική της διάσταση, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί με τον αποικισμό, την Ελληνιστική Οικουμένη και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, να εστιάσει στην κλασική αρχαιότητα του Ιερού Βράχου της αθηναϊκής Ακρόπολης.
Η συστηματική σώρευση συμβολικού φορτίου στον Παρθενώνα και η αναγωγή του σε συνεκδοχικό έμβλημα του δυτικού πολιτισμού, στο οποίο επένδυσε η Ελλάδα, υπήρξε ασφαλώς μια έξυπνη πολιτική επιλογή. Μέσα από ένα μόνο μνημείο, συνέχιζε να διεκδικεί προνομιακή θέση στον δυτικό κόσμο.
Ταυτόχρονα, η Αθήνα, η οποία ποτέ στο παρελθόν δεν είχε υπάρξει πολιτική πρωτεύουσα του Ελληνισμού, ούτε καν κατά την κλασική αρχαιότητα, προικιζόταν με ένα παγκόσμιο σύμβολο. Οψιμο προϊόν αυτής της αναγκαστικής πολιτικής επιλογής υπήρξε και η έμπνευση της Μελίνας Μερκούρη να διεκδικήσει την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα. Εκτοτε, το αίτημα, σωστά βρίσκεται στο επίκεντρο της ελληνικής πολιτιστικής πολιτικής. Σήμερα, ό,τι συμβαίνει μέσα στους τέσσερις τοίχους της Duveen Gallery του Βρετανικού Μουσείου γίνεται αμέσως αντικείμενο ενδελεχούς εξέτασης στη δημόσια σφαίρα της χώρας μας.
Κι ενώ κάθε δράση στην αθηναϊκή Ακρόπολη τίθεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της κοινής γνώμης, ακόμη και της πολιτικής αντιπαράθεσης, εξελίξεις που αφορούν σε κορυφαία μνημεία του ελληνικού παρελθόντος εκτός συνόρων, όπως η τύχη της Αγίας Σοφίας ή η Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη, αφήνουν αδιάφορο το ευρύ κοινό και εξαντλούνται σε εφήμερα μονόστηλα και προσχηματικές παρεμβάσεις απρόσωπων γραφειοκρατικών διεθνών οργανισμών.
Το μνημειοποιημένο παρελθόν δεν είναι μια αμετάβλητη σταθερά, αλλά αναπλάθεται διαρκώς, ανάλογα με την τρέχουσα ατζέντα της σύγχρονης κοινότητας.
Τα παραπάνω απλώς επιβεβαιώνουν ότι το μνημειοποιημένο παρελθόν δεν είναι μια αμετάβλητη σταθερά, αλλά αναπλάθεται διαρκώς, ανάλογα με την τρέχουσα ατζέντα της σύγχρονης κοινότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, το διεθνές ακροατήριο έλκεται από τη γοητεία ενός περισσότερο πρισματικού παρελθόντος. Ετσι, παρά τη διαρκή επένδυσή μας στον συμβολισμό της Ακρόπολης, το δημοφιλέστερο μνημείο της Ελλάδας υπολείπεται σημαντικά σε επισκεψιμότητα από αξιοθέατα μηδενικού συμβολικού φορτίου, όπως η Πομπηία ή το Κολοσσαίο.
Απέναντι σε αυτή τη μονοδιάστατη πρόσληψη του παρελθόντος που έχει κυριαρχήσει στην κοινή γνώμη, η επένδυση από την ελληνική πολιτεία μέσω του υπουργείου Πολιτισμού στον πλουραλισμό και στο ιστορικό βάθος της ελλαδικής κληρονομιάς, με την ανάδειξη μνημείων όλων των ιστορικών περιόδων, αναβαθμίζουν καθοριστικά την πολιτιστική ταυτότητα της Ελλάδας. Παράλληλα, μεγάλες διεθνείς εκθέσεις, όπως οι «Greeks» ή «Η Στιγμή και η Αιωνιότητα» στη Ρώμη και ολοκληρωμένα σχέδια, όπως η ανάδειξη των Αιγών σε λίκνο της «ορφανής» κληρονομιάς της Ελληνιστικής Οικουμένης, επανασυνδέουν την Ελλάδα με τον οικουμενικό χαρακτήρα του ελληνικού παρελθόντος, που υπερβαίνει την πολιτική της επικράτεια, με πολλαπλασιαστικά ευεργετικά αποτελέσματα για τη διεθνή θέση της χώρας.
*Ο κ. Δημήτρης Αθανασούλης είναι διευθυντής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου.