Οταν ήμουν είκοσι χρόνων φοιτητής, θυμάμαι με είχε εκπλήξει μια πληροφορία για έναν καθηγητή μας που θα αποκαλέσω ΑΑ. Λεγόταν ότι ο ΑΑ αρνείται πεισματικά να πάρει οποιαδήποτε απόφαση που τον αφορά μακροπρόθεσμα: Για παράδειγμα, παραμένει ανύπαντρος ενώ έχει σύντροφο, αρνείται να κάνει τατού κ.λπ., γιατί είναι «χιουμιανός». Δεν ήξερα τότε τι ακριβώς σήμαινε αυτή η ταμπέλα για έναν φιλόσοφο, αλλά θυμάμαι με είχε συνεπάρει η ρομαντική ιδέα ότι ενήλικοι άνθρωποι χτίζουν στα σοβαρά τη ζωή τους γύρω από θεωρίες της φιλοσοφικής μεταφυσικής.
Fast forward μία δεκαετία: Διαβάζω στις ειδήσεις για την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη πρόσφατα να εκφέρει τις θυμωμένες αντιρρήσεις της από τη Βουλή για την πρόσφατη σειρά του Netflix με τίτλο Alexander: The Making of a God, η οποία απεικονίζει τον Αλέξανδρο ως bi. Το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο μυαλό είναι ενστικτωδώς ο ΑΑ.
Η κ. Μενδώνη ανέφερε την ιστορική ανακρίβεια ως αιτία της φορτισμένης της αντίδρασης. Παρόμοιες αντιδράσεις ακούσαμε και από άλλους που ίσως να τσαντίζονται για το πώς οι γκέι πήραν πολύ θάρρος τελευταία. Δεν είναι όμως (μόνο) οι γκέι αυτό που μας καίει εδώ. Αντίστοιχη αντίδραση από το υπουργείο Πολιτισμού είδαμε και για την επίδειξη μόδας στο Βρετανικό Μουσείο στην Duveen Gallery, η οποία στεγάζει τα Γλυπτά του Παρθενώνα, παρουσία δεκάδων καλεσμένων. Στην ίδια δήλωση, το υπουργείο αναφέρει την αρνητική απάντηση που έδωσε στον οίκο Dior το 2020 σε αίτημά του για παρόμοια εκδήλωση στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης. Τέτοια παραδείγματα ευθιξίας για την ιστορική μας κληρονομιά τα βρίσκει κανείς πλέον παντού. Και δεν προέρχονται όλα από ηθικές αγκυλώσεις. Προέρχονται, νομίζω, και από ένα είδος φιλοσοφικής αδράνειας που μας είναι αόρατη.
Flashback μία δεκαετία: Το εξάμηνο που μας παρέδιδε διαλέξεις για το μάθημα «Διαχρονική Προσωπική Ταυτότητα», πήγα στο γραφείο του και θέλησα περισσότερο να τον πείσω για την κοινή λογική παρά να καταλάβω τη δική του. Μου πρόσφερε τσάι και φάνηκε να απολαμβάνει τη μετεφηβική μου αναστάτωση. Το βασικό μας ερώτημα ήταν από μιαν άποψη σχεδόν χαζό: Τι καθιστά ένα πρόσωπο ίδιο από τη μια στιγμή στην άλλη; «Τι κάνει τον Ενο τη στιγμή που τραβήχτηκε αυτή η φωτογραφία», είπε δείχνοντας την πανεπιστημιακή μου ταυτότητα, «ίδιο με τον Ενο που έχω αυτή τη στιγμή μπροστά μου;».
Σηκώνουμε στους ώμους το μάρμαρο και δεν ξέρουμε να σπάμε λίγη πλάκα. Αν επιτρέπαμε πού και πού στους εαυτούς μας να μην είμαστε αιωνίως οι ίδιοι, τότε μπορεί να διασκεδάζαμε και με τις ποπ παραχαράξεις.
Του επανέλαβα την προφανή απάντηση του Τζον Λοκ ότι τα δύο αυτά πρόσωπα έχουν τις ίδιες αναμνήσεις και αυτό είναι που τα καθιστά ίδια διαχρονικά. «Ωστόσο, τι θα συνέβαινε αν είχες την ανάμνηση ότι ζωγράφισες τη Μόνα Λίζα; Θα ήσουν ο Ντα Βίντσι;», με ρώτησε ακαριαία. Μυρίστηκα ότι τις στροφές αυτής της συζήτησης τις είχε κάνει δεκάδες φορές. «Μια τέτοια ανάμνηση δεν με ταυτίζει με τον Ντα Βίντσι γιατί είναι ψευδής», του απαντώ. «Ναι, αλλά τι ακριβώς την κάνει ψευδή; Δεν είναι απλά το γεγονός ότι προϋποθέτουμε ότι εσύ και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι δεν είστε το ίδιο πρόσωπο;». Αισθάνθηκα τότε λίγο σαν τους συνομιλητές του Σωκράτη στους πλατωνικούς διαλόγους που τον σιγοντάρουν σαν τσιρλίντερ. Και συνεχίζει: «Αλλά τότε ποιο κριτήριο έχουμε κατά νουν για να στηρίξουμε αυτήν την προϋπόθεση; Δεν μπορούμε να επικαλεστούμε την ταυτότητα των αναμνήσεων εκ νέου διότι έτσι εισάγουμε έναν επεξηγηματικό φαύλο κύκλο». (Με το ζήτημα καταπιάνεται και ο Ντέιβιντ Χιουμ, αλλά και σύγχρονοι φιλόσοφοι όπως ο Ντέρεκ Πάρφιτ, o Σίντνεϊ Σουμέικερ κ.ά.)
Fast forward πάλι στα του Βρετανικού και του Netflix: Αυτό που αναρωτιέμαι διαβάζοντας τις ειδήσεις είναι τι θα έλεγε ο ΑΑ για τη διαχρονική εθνική ταυτότητα. Τον φαντάζομαι να μιλάει στην κ. Μενδώνη με τη λεπτεπίλεπτη βρετανική προφορά του για τη μεταφυσική του Χιουμ περί ταυτότητας και να της εξηγεί ότι τα έθνη δεν έχουν καν ψυχολογικές καταστάσεις (δεν έχουν αναμνήσεις), ούτε και σωματική ή άλλη υλική υπόσταση που να εξυπηρετούν ως κριτήριο διαχρονικής ταυτότητας.
Αλλά δεν χρειάζεται να γίνουμε ΑΑ. Εγώ δεν έγινα ποτέ. Ο σκεπτικισμός του ΑΑ, όμως, και ο τρόπος που τον ενσωμάτωσε σε τρόπο ζωής μού φανέρωσαν μια πιθανότητα που ψυχολογικά με κούλαρε. Το ενδεχόμενο να μην εκτείνομαι ούτε στο παρελθόν, αλλά ούτε και στο μέλλον με ξεάγχωσε για το μέλλον και με απενοχοποίησε για το παρελθόν.
Μεγαλώσαμε σε μια κουλτούρα που η εθνική μας συνέχεια με τους αρχαίους προτάσσεται ως ιστορικό γεγονός γραμμένο στο μάρμαρο και επομένως διαταράσσεται από τις εναλλακτικές αναπαραστάσεις του Αλεξάνδρου. Σηκώνουμε στους ώμους το μάρμαρο και δεν ξέρουμε να σπάμε λίγη πλάκα. Αν επιτρέπαμε πού και πού στους εαυτούς μας να μην είμαστε αιωνίως οι ίδιοι, αν παίρναμε, για μια στιγμή έστω, στα σοβαρά το χιουμιανό στυλ του ΑΑ και αφηνομάσταν να φανταστούμε άλλες, πολλαπλές ταυτότητες, τότε μπορεί να διασκεδάζαμε και με τις ποπ παραχαράξεις. Μπορεί να απολαμβάναμε περισσότερο τον ρευστό, εν τέλει αμφίβολο, εαυτό μας.
*Ο κ. Ενο Αγκόλλι είναι ερευνητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ράτγκερς των ΗΠΑ και ποιητής.
