Μου είχαν πει ότι στο επιστημονικό της πεδίο, την Ιολογία, είναι ένα από τα μεγαλύτερα ονόματα στον κόσμο. Βλέποντας στην οθόνη μου το φωτεινό, σχεδόν κοριτσίστικο πρόσωπό της, δυσκολευόμουν να πιστέψω πόσο πολλά έχει ήδη επιτύχει στην καριέρα της. Σπούδασε Βιοχημεία στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ. Εκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Βιοτεχνολογία στο Imperial College του Λονδίνου. Εργάστηκε στο Ινστιτούτο Ερευνας για τον Καρκίνο της Μεγάλης Βρετανίας, δίπλα στον σπουδαίο Ρόμπιν Βάις. Ολοκλήρωσε το διδακτορικό της στο Πανεπιστήμιο Claude Bernard στη Λυών. Στη συνέχεια πέρασε τον Ατλαντικό: αρχικά στο Columbia και τώρα είναι καθηγήτρια Ιολογίας και επικεφαλής του Εργαστηρίου Ρετροϊολογίας στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Rockefeller, μαζί με τον σύζυγό της Πολ Μπενιάζ, επίσης καθηγητή Ιολογίας. Η έρευνα της Θεοδώρας Χατζηιωάννου εστιάζεται στον πόλεμο ενάντια στον HIV, αλλά στη διάρκεια της πανδημίας ήταν πολύτιμη η συμβολή της και στην αντιμετώπιση του SARS-CoV-2. Ηταν εκείνη άλλωστε που τον Μάρτιο του 2020, βλέποντας τη δυναμική του ιού, πήρε την πρωτοβουλία να στείλει επιστολή στον δήμαρχο της Νέας Υόρκης, προτρέποντάς τον να προχωρήσει στο κλείσιμο των σχολείων. Την επιστολή συνυπέγραψαν δεκάδες Αμερικανοί επιστήμονες και η πρότασή τους έγινε δεκτή από τις Αρχές της πόλης. Μια εντυπωσιακή πορεία για τη Ροδίτισσα που έφυγε από το νησί της θέλοντας να εξερευνήσει το άγνωστο.
– Τέσσερα χρόνια μετά, τι «γεύση» σάς έχει αφήσει η αναμέτρηση με τον νέο κορωνοϊό;
– Να είσαι ιολόγος σε μια πανδημία που ξεσπάει και εξελίσσεται μπροστά στα μάτια σου, σε πραγματικό χρόνο, είναι τεράστια πρόκληση. Ο,τι μελετούσαμε και προτείναμε είχε άμεση επίπτωση στους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Και, ειλικρινά σας το λέω, συνειδητοποιούσα την ευθύνη που μου αναλογούσε, αλλά δεν την ένιωθα ως βάρος.
– Περιμένατε την εμφάνιση ενός τέτοιου ιού;
– Προειδοποιητικά σημάδια υπήρχαν, ειδικά από κορωνοϊούς. Σας θυμίζω τον SARS, που εμφανίστηκε το 2003 και προκαλούσε οξύ αναπνευστικό σύνδρομο· ευτυχώς δεν μεταδιδόταν εύκολα κι έτσι δεν προκάλεσε σοβαρά προβλήματα. Αλλά και τον MERS, που εμφανίστηκε το 2010. Πέρασε από καμήλες (οι οποίες είχαν μολυνθεί από νυχτερίδες) σε ανθρώπους. Είναι αλήθεια πως περιμέναμε μια νέα ζωονόσο. Ομως ο SARS-CoV-2 μας αιφνιδίασε, πρώτον, γιατί μεταδιδόταν πάρα πολύ εύκολα και μάλιστα από ασυμπτωματικούς φορείς και, δεύτερον, γιατί τουλάχιστον στην πρώτη περίοδο της πανδημίας προκαλούσε μια ευρεία γκάμα επιπλοκών και πολλούς θανάτους.
– Ο ιός έχει αλλάξει; Μεταδίδεται πιο εύκολα πλέον;
– Το ακούω από αρκετούς συναδέλφους. Δεν συμφωνώ απολύτως. Σε όλη τη διάρκεια της πανδημίας, ειδικά από τους πολιτικούς, χρησιμοποιήθηκε ως επιχείρημα για την ευρεία εξάπλωση του SARS-CoV-2 ότι ο ιός μεταλλάχθηκε και γι’ αυτό μεταδίδεται πιο εύκολα. Πάντα υπάρχουν δύο παράγοντες στη μετάδοση μιας νόσου: ο ιός και ο άνθρωπος. Οταν εμφανίστηκε η παραλλαγή «Ομικρον», είχαν μόλις αρθεί τα περιοριστικά μέτρα και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν φορούσαν μάσκες. Οσο μεταδοτικός και αν είναι ένας αναπνευστικός ιός, δεν μπορεί να σε μολύνει αν φοράς μάσκα. Πόσο πιο μεταδοτικά είναι τα νέα στελέχη, λοιπόν, δεν μπορούμε με σιγουριά να το πούμε. Το μόνο βέβαιο είναι πως ευθυνόμαστε κι εμείς όταν ο ιός βρίσκει ελεύθερο χώρο και περνάει…
– Είναι μύθος και ότι δεν «σκοτώνει» πια όσο στην αρχή;
– Αυτός κι αν είναι μύθος! Πάλι σε εμάς βρίσκεται το «κλειδί»: στην ανοσία που δημιουργείται από τον εμβολιασμό ή τη νόσηση – ή από ένα συνδυασμό και των δύο. Στην αρχή της πανδημίας ο ιός έβρισκε «παρθένο έδαφος» στον οργανισμό μας. Σήμερα, τέσσερα χρόνια μετά, η ανοσολογική μας μνήμη συνεχίζει να εκπαιδεύεται κι αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να τον αντιμετωπίζουμε ολοένα και πιο αποτελεσματικά.
Eίναι το άκρον άωτον της ανευθυνότητας και, επιτρέψτε μου να το πω, της ανοησίας ο μη εμβολιασμός κατά της ιλαράς.
– Τα υπάρχοντα εμβόλια παραμένουν αποτελεσματικά έναντι της COVID-19;
– Εξαιρετικά καλή ερώτηση… Δεν το γνωρίζω, δεν έχω δει ακόμη στοιχεία που να μου επιτρέπουν να έχω μια ολοκληρωμένη εικόνα. Τα νέα στελέχη είναι σαφώς πιο ανθεκτικά στα εξουδετερωτικά αντισώματά μας. Παρά ταύτα υπάρχει προστασία σε αρκετά μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Δεν ξέρω όμως αν οφείλεται στα εξουδετερωτικά αντισώματα ή σε άλλες πτυχές του ανοσοποιητικού μας. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να θυμόμαστε ότι τα εμβόλια δεν αποτρέπουν τη μόλυνση, αλλά τη σοβαρή νόσηση, τη νοσηλεία και τον θάνατο και ότι, όπως έδειξε δική μας έρευνα, τρεις δόσεις είναι αρκετές. H τρίτη παίζει τεράστιο ρόλο για την ενίσχυση των εξουδετερωτικών αντισωμάτων. Θέλω να τονίσω πόσο μας βοήθησαν τα άλματα της επιστήμης, όπως η τεχνολογία mRNA. Ο ιός ήρθε τη στιγμή που μπορούσαμε να τον πολεμήσουμε. Αν είχε εμφανιστεί δεκαπέντε χρόνια πριν, δεν θα είχαμε τόσα όπλα. Πάντως στην κατανόηση της COVID-19 δεν έχουμε κάνει πρόοδο κι αυτό οφείλεται στην πολυμορφία που εμφανίζει η νόσος.
– Αυτό αφορά και το σύνδρομο long COVID;
– Ειδικά αυτό, μια και τα συμπτώματά του επίσης δεν είναι ομοιόμορφα. Καθένας το βιώνει κάπως διαφορετικά. Σε ορισμένους ασθενείς, για παράδειγμα, βρίσκεις γενετικό υλικό του ιού τουλάχιστον δύο μήνες μετά τη λοίμωξη. Σε άλλους, όχι· επομένως δεν είναι ο ιός που τους δημιουργεί τα προβλήματα αλλά κάτι άλλο. Νομίζω ότι θα χρειαστούμε δεκαετίες έρευνας για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί και υπό ποιες προϋποθέσεις η long COVID – αν καταφέρουμε να το καταλάβουμε ποτέ.
– Ποιες σκέψεις σάς προκαλεί η εμβολιαστική κόπωση που οδηγεί διεθνώς σε μείωση των εμβολιασμών ακόμη και για την ιλαρά;
– Eίναι το άκρον άωτον της ανευθυνότητας και, επιτρέψτε μου να το πω, της ανοησίας. Η ιλαρά συχνά έχει πολύ σοβαρές επιπλοκές. Επιπλέον, ο συγκεκριμένος ιός προκαλεί ένα είδος ανοσολογικής αμνησίας, η οποία μπορεί να επηρεάσει την άμυνά μας απέναντι και σε άλλες ασθένειες. Γιατί να το ρισκάρει κανείς; Γιατί ένας γονιός να θέσει σε κίνδυνο το παιδί του; Πιστεύω ότι πρέπει να γίνει υποχρεωτικός ο εμβολιασμός για ιλαρά.
– Οι επιστήμονες στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων στη διάρκεια της πανδημίας;
– Οι περισσότεροι ναι, αναμφισβήτητα. Υπήρξαν βέβαια και κάποιοι που αγαπώντας υπερβολικά την προβολή την επιδίωξαν λέγοντας πράγματα που από επιστημονικής πλευράς δεν ευσταθούσαν. Ζητούμενο για εκείνους ήταν όχι να ενημερώσουν, αλλά να φανούν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στη χώρα μας είναι ένας που μιλάει διαρκώς για πράγματα για τα οποία δυστυχώς έχει πλήρη άγνοια. Και έχει και θεσμικό ρόλο…
– Στον HIV, πάντως, η πρόοδος είναι εντυπωσιακή. To AIDS είναι πλέον χρόνια νόσος.
– Το AIDS εξακολουθεί να αποτελεί παγκόσμια επιδημία. Ο ιός, όμως, δεν είναι τόσο θανατηφόρος όπως πριν από μερικές δεκαετίες και αυτό οφείλεται στο ότι διαθέτουμε φάρμακα όπως αυτά που χρησιμοποιούνται για PrEP, που δεν μπορούν μεν να τον θεραπεύσουν, αλλά τον καταστέλλουν. Πάντως, τι σημαίνει να νοσεί κανείς από HIV και πόσο εκτεθειμένος είναι σε αυτόν διαφέρει ανάλογα με το σε ποια χώρα ζει. Επαθα σοκ, για παράδειγμα, μαθαίνοντας ότι μόλις το 2020 θεσμοθετήθηκε στην Ελλάδα η δυνατότητα προληπτικής χορήγησης αντιιικών/αντιρετροϊκών φαρμάκων σε άτομα που διατρέχουν υψηλό κίνδυνο μόλυνσης (έχουν πολλούς σεξουαλικούς παρτενέρ ή είναι χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών). Τόσο αργά; Στις ΗΠΑ το μέτρο έχει εφαρμοστεί από το 2012 και έχει αποδειχθεί πολύ αποτελεσματικό, αφού η αγωγή, όσον αφορά τη σεξουαλική επαφή, μειώνει τον κίνδυνο μετάδοσης κατά 99%.
– Η δική σας έρευνα πού εστιάζεται;
– Στα εξουδετερωτικά αντισώματα. Τα απομονώνουμε από ασθενείς που νοσούν από AIDS επί χρόνια με στόχο την ανάπτυξη νέων θεραπειών, που θα προσφέρουν ένα σημαντικό πλεονέκτημα: τα αντιιικά φάρμακα σταματούν τον πολλαπλασιασμό του ιού ο οποίος έχει ήδη μολύνει ένα άτομο. Τα broadly neutralizing antibodies, όπως λέγονται, «καθαρίζουν» μολυσμένα κύτταρα. Πρέπει όμως να καταλάβουμε πώς ακριβώς θα αντιδράσει ο ιός όταν τα «δει», ποιες μεταλλάξεις θα αναπτύξει, ποιος συνδυασμός με φαρμακευτική αγωγή θα είναι καλύτερος. Δύσκολη εξίσωση, αν σκεφτείτε ότι, σε σύγκριση με τον SARS-CoV-2, ο HIV και παράγει πολύ περισσότερο ιικό φορτίο (μολύνει περισσότερα κύτταρα) και μεταλλάσσεται πολύ πιο γρήγορα.
Η Ελλάδα έχει στεγανά
Εφυγα από το νησί για να ανοίξω τα φτερά μου. Οι γονείς μου πάντα με στήριζαν. Απεχθανόμουν την πεπατημένη, μια προδιαγεγραμμένη ζωή. Στις ΗΠΑ βρήκα από την πρώτη στιγμή απόλυτη αξιοκρατία. Οταν κάνεις μια αίτηση για επιχορήγηση κανείς δεν θα ενδιαφερθεί ποιον πολιτικό ξέρεις, τι ψηφίζεις, αν είσαι άνδρας ή γυναίκα, τι χρώμα έχει το δέρμα σου. Αν η έρευνά σου είναι σημαντική, θα πάρεις τα χρήματα για να προχωρήσεις. Οταν τελείωσα το μάστερ μου επέστρεψα για λίγο στην Ελλάδα, διερευνητικά. Μου είπαν για μια θέση στο μικροβιολογικό εργαστήριο μεγάλου αθηναϊκού νοσοκομείου. Πριν προλάβω να το σκεφτώ, η θέση καλύφθηκε από κάποιον που είχε συγγενική σχέση με μέλος της κυβέρνησης. Κατάλαβα πως στη χώρα μας τα στεγανά είναι αδιαπέραστα. Και έφυγα ξανά.