Μοιάζει με πολεοδομική εξαίρεση πλάι στις εξοχικές κατοικίες και στα τουριστικά καταλύματα. Η υπεραιωνόβια θεμωνιά, όπως το λένε, το μικρό αγροτόσπιτο με την ασβεστωμένη πέτρα που έχει μέγεθος όσο υπαγόρευαν τα υλικά του τόπου. Τη σκεπή στηρίζουν δοκάρια από κορμούς ελιών και έχει ένα παράθυρο σαν φινιστρίνι στραμμένο στο Αιγαίο. Η Μαριάνθη Χρυσανθοπούλου βγαίνει από την ξύλινη πόρτα κρατώντας ένα δίσκο με πέντε κεφαλάκια μανούρας Σίφνου, το τυρί που θα βουτηχτεί αργότερα στην οινολάσπη για να ωριμάσει και να ρουφήξει τα αρώματά της. Είναι τέλη Φεβρουαρίου, οι θερινοί επισκέπτες λείπουν, ακούγεται ο βόμβος των μελισσών.
«Δεν το έχουμε αλλάξει. Είναι όπως τα βρήκαμε από τον προπάππου», λέει η 77χρονη κάτοικος για την καλοδιατηρημένη θεμωνιά κοντά στον οικισμό Φάρος της Σίφνου, ένα από τα λιγοστά χτισμένα οικόπεδα σε αυτήν την άκρη που δεν έχει αξιοποιηθεί ακόμη τουριστικά. «Το γυρεύουνε συνήθως Ιταλοί και Γάλλοι. Λένε άμα το δίνετε, να μας προτιμήσετε. Αλλά δεν το πουλάμε».
Για να φτάσουμε εκεί περάσαμε από ένα λόφο με κτίσματα που τραβούν το βλέμμα για την πολυφωνία τους. Καθένα έχει και μια διαφορετική αρχιτεκτονική προσέγγιση. Πιο ψηλά κατασκευάστηκε πρώτα ένα εξοχικό από ανεπίχριστη πέτρα. Πιο χαμηλά και πιο πρόσφατα ανεγέρθηκε ένα οίκημα με μεγάλες τζαμαρίες, οι οποίες δεν συμβαδίζουν με την ντόπια παράδοση. Λίγες στροφές πιο μακριά, ο δρόμος οδηγεί έξω από ένα ξενοδοχείο που αντί για λευκό έβαψε τους τοίχους του σε μπεζ αποχρώσεις. Είμαστε εκτός σεζόν και όπου δεν γίνονται μερεμέτια, οι πόρτες και τα παράθυρα είναι σφαλιστά. Η συζήτηση, όμως, για το μέλλον και τη φυσιογνωμία του νησιού έχει εδώ και καιρό φουντώσει.
Τον Μάρτιο του 2023 η δήμαρχος Σίφνου Μαρία Ναδάλη ζήτησε με επιστολή της προς αρμόδιες υπηρεσίες και υπουργεία να μπει «”φρένο” σε όλες τις επικείμενες καταστροφές και αλλοιώσεις». Εκανε λόγο για ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο τοπίο από την «ξέφρενη ανάπτυξη» και σημείωσε ως παράγοντες καταστροφής της φυσιογνωμίας του νησιού τις άδειες για κατασκευή πισίνας, τα υπόσκαφα, καθώς και τα κτίσματα με ανεπίχριστη πέτρα. Τον περασμένο μήνα η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού πρότεινε να ενταχθούν η Σίφνος, η Σέριφος και η Φολέγανδρος στον θεσμό των υπό απειλή μνημείων της οργάνωσης Europa Nostra.
«Δεν ήταν απόρροια της σκέψης μιας βραδιάς», λέει η κ. Ναδάλη για την επιστολή. Εξηγεί ότι είχαν προηγηθεί σχετικές συζητήσεις και είχε συσταθεί γνωμοδοτικού χαρακτήρα αρχιτεκτονική επιτροπή από τον δήμο. «Επειδή ήταν και προεκλογική χρονιά, ήθελα να δώσω το στίγμα, γνωρίζοντας ότι υπήρχε τεράστιο ρίσκο», τονίζει. «Οι πρώτες αντιδράσεις ήταν αρνητικές. Συνάδελφοι από τα γύρω νησιά μου είπαν “εσύ κάνεις χαρακίρι, μάλλον δεν θες να εκλεγείς”».
Λίγες ημέρες μετά τη δημοσιοποίηση της επιστολής, δεκάδες επαγγελματίες της οικοδομής, εργολάβοι, ξυλουργοί, ηλεκτρολόγοι και υδραυλικοί έσπευσαν να διαμαρτυρηθούν. Με την κ. Ναδάλη καθόμαστε στην αίθουσα όπου τους είχε συναντήσει. Στη μια πλευρά δεσπόζουν ασπρόμαυρες φωτογραφίες παλιών εκπροσώπων της τοπικής κοινότητας –όλοι άνδρες– και στην άλλη πίνακες με τοπία του ζωγράφου Κώστα Κουνάδη, που τόσο είχε λατρέψει τη Σίφνο. Η δήμαρχος λέει ότι ο παππούς της ήταν μάστορας και ο πατέρας της ξυλουργός. Τους επικαλέστηκε και σε εκείνη τη συζήτηση με τους ανθρώπους της οικοδομής. «Τους είπα ότι μπορούν να κάνουν και το χειρότερο και το καλύτερο. Ο παππούς μου είχε χτίσει ένα ωραίο γεφύρι, πραγματικό στολίδι, και ακριβώς δίπλα έφτιαξε το σπίτι μας, ένα από τα χειρότερα στο νησί», λέει.
Διευκρινίζει ότι η Σίφνος δεν έχει χάσει ακόμη τον χαρακτήρα της, αλλά η ίδια αγωνιά για τον τρόπο και τον ρυθμό εξέλιξής της. «Δεν λέμε να επιστρέψουμε στο παρελθόν, να μείνουμε προσκολλημένοι σε εποχές που κοιμόμασταν πέντε ξαδέρφια σε ένα κρεβάτι», επισημαίνει. «Καλοδεχούμενοι όσοι θέλουν να φτιάξουν κάτι στο νησί μας. Θέλουμε όμως να ακολουθείται ένα μέτρο, μια φροντίδα, να γίνουν κατασκευές που θα είναι εναρμονισμένες με τον χώρο».
Η επιστολή της δημάρχου Μαρίας Ναδάλη προς αρμόδιες υπηρεσίες και υπουργεία να μπει «“φρένο” σε όλες τις επικείμενες καταστροφές και αλλοιώσεις».
Το ίδιο αίσθημα μοιράζονται και άλλοι στο νησί. Ο Νίκος Μπελιός, διευθυντής του Γυμνασίου στην Απολλωνία, μας θυμίζει ένα τοπικό γνωμικό: «Σπίτι όσο χωρείς και χωράφι όσο θωρείς». «Ετσι έχτιζαν παλιά. Δεν το ήθελαν μεγάλο το σπίτι γιατί το χωράφι έδινε το φαγητό. Ξεπερνάμε τώρα το μέτρο και τις αντοχές της αισθητικής με την οποία μεγαλώσαμε. Ερχονται άνθρωποι που δεν ξέρουν τι σημαίνει Σίφνος και χτίζουν συγκροτήματα που δεν συνάδουν με τα δεδομένα του τόπου μας».
Αρκετοί μόνιμοι κάτοικοι που μίλησαν στην «Κ» θεωρούν ως παράγοντα κινδύνου τη δημιουργία κτισμάτων από ανθρώπους οι οποίοι δεν είχαν ρίζες ή διαχρονικές παραστάσεις από το νησί. Το παράδοξο είναι ότι σε κάποιες περιπτώσεις ανησυχούν και εκείνοι που άνοιξαν πρώτοι τον δρόμο της ανοικοδόμησης. Πρόσφατα ένας Ολλανδός ζήτησε από ντόπιο να του στείλει φωτογραφίες από την περιοχή όπου είχε φτιάξει το εξοχικό του. Ηθελε να δει τι άλλο χτίζεται κοντά του.
Οι άδειες
Την περίοδο 2018-2022 εκδόθηκαν για τη Σίφνο 81 άδειες για νέες οικοδομές και 40 για προσθήκες, αυξάνοντας τη δόμηση κατά 24.619 τ.μ. Το 2023 εκδόθηκαν 46 άδειες δόμησης για νέα κτίρια, εκ των οποίων τα 36 ήταν εκτός οικισμού. Στις περυσινές άδειες περιλαμβάνονταν και 17 πισίνες. Φέτος από τον Ιανουάριο μέχρι τις αρχές Μαρτίου εγκρίθηκαν άδειες για νέα κτίρια, τα οποία αναμένεται να προσθέσουν άλλα 3.250 τ.μ. στο νησί. Μέσα σε μόλις δύο μήνες τα τετραγωνικά που εγκρίθηκαν αυτή τη χρονιά προσεγγίζουν το 43% των περυσινών αδειών. Στις φετινές άδειες περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων επτά τουριστικά καταλύματα, καθώς και ένα ξενοδοχείο πέντε αστέρων, το οποίο θα βρίσκεται εντός οικισμού.
«Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές αγορές από μεγάλα εισοδήματα, από Γάλλους. Φεύγουν από την Πάρο γιατί λένε ότι είναι πλέον βρώμικη και πολυχτισμένη και η Σίφνος τους προσφέρει ένα καλύτερο επίπεδο ζωής», λέει ο Κωστής Δημητριάδης, αρχιτέκτονας με δραστηριότητα δεκαετιών στο νησί. «Συμφωνώ ότι η Σίφνος είναι απειλούμενη, αλλά εάν ήταν σε τόσο επικίνδυνο σημείο, γιατί κάθε χρόνο έρχονται διάφοροι και παρακαλούν “βρες μας μια θεμωνιά, ένα σπιτάκι;” Γιατί βλέπουν ότι έχει αισθητική το νησί, κρατάει ένα επίπεδο».
Οπως παρατηρεί ο ίδιος, το ενδιαφέρον και η ζήτηση για νέες άδειες θεριεύει στο κατώφλι κάποιας νομοθετικής αλλαγής, λόγω του φόβου πιθανών περιορισμών ή απαγορεύσεων. «Θέλουν να προχωρήσουν άμεσα γιατί ανησυχούν», λέει.
Η Σίφνος δεν διαθέτει υπηρεσία δόμησης και οι σχετικοί έλεγχοι διεξάγονται από το υποστελεχωμένο τμήμα της Μήλου. Ο Θοδωρής Πολενάκης, πρόεδρος του Συλλόγου Επαγγελματιών και Εμπόρων Σίφνου, αναφέρεται στα προβλήματα που υπάρχουν στους ελέγχους, στην έλλειψη διασύνδεσης των υπηρεσιών, στα υπόσκαφα που αλλοιώνουν το τοπίο με τις ξερολιθιές. «Χτίζονται βίλες ή πολλαπλές κατοικίες που καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις, κυρίως αγροτικής χρήσης», λέει. Επικαλείται τις παρατηρήσεις του Γερμανού αρχιτέκτονα και επίτιμου δημότη του νησιού Φρίντριχ Χρίστοφ Βάγκνερ, ο οποίος είχε μελετήσει σε βάθος την ντόπια οικιστική παράδοση. «Ανέφερε ότι στην παλιά κοινωνία αποζητούσαν να είναι ο ένας δίπλα στον άλλο, επιδίωκαν την επικοινωνία», λέει. «Τώρα επιβάλλεται ένας άλλος τρόπος ζωής, βγαίνουμε από το μέτρο και την τυπική αρχιτεκτονική των Κυκλάδων».
«Ζω από την οικοδομή, αλλά θέλω ήπια ανάπτυξη»
Η αρχαιολόγος Κατερίνα Καλαντζοπούλου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων με έδρα την Αθήνα είναι υπεύθυνη για τη Σίφνο από το 2019, αλλά είχε εργαστεί στο νησί και τη δεκαετία του ’90. «Βλέπω μεγάλη διαφορά τα τελευταία πέντε χρόνια. Υπάρχει μια αυξανόμενη οικοδομησιμότητα που αλλάζει τον χαρακτήρα που είχε η Σίφνος», λέει. «Τώρα υπάρχει το μοντέλο της βίλας με τις πισίνες, άλλες διαμορφώσεις, άλλη εικόνα αρχιτεκτονικής στην εκτός των οικισμών περιοχή».
Διευκρινίζει ότι η αρχαιολογική υπηρεσία έχει λόγο σε περιοχές που γειτνιάζουν με αρχαιολογικό χώρο ή κάποιο μνημείο και στις υπόλοιπες περιπτώσεις η δυνατότητα παρέμβασής της δεν είναι τόσο καθοριστική. Επισημαίνει ότι οι πισίνες, το υγρό στοιχείο σε ένα άνυδρο νησί, «είναι κάτι τελείως ξένο».
Στην επιστολή της η δήμαρχος Μαρία Ναδάλη είχε ζητήσει μεταξύ άλλων να απαγορευτούν οι ιδιωτικές πισίνες, κυρίως λόγω της έντονης λειψυδρίας που παρατηρείται κατά τους θερινούς μήνες, να ορισθεί στην εκτός σχεδίου δόμηση τα κτίσματα να είναι ισόγεια με ανώτατο ύψος τα 4,5 μέτρα και να ασπρίζεται η τοιχοποιία. Ακόμη εστίασε στην περιοχή της Πουλάτης, όπου η ομώνυμη εκκλησία είναι κηρυγμένο μνημείο. Η δημοτική αρχή υποστηρίζει στην επιστολή ότι το μέρος έχει «κατασπαραχθεί» και τον περασμένο Νοέμβριο ζήτησε από τις αρμόδιες υπηρεσίες να της χορηγηθούν οι πλήρεις φάκελοι των οικοδομικών αδειών των εν εξελίξει κατασκευών.
«Νιώθω ότι καταστράφηκε η καρτ ποστάλ μας», λέει η κ. Ναδάλη. «Δεν ξέρω εάν η τελική εικόνα θα μπορέσει να αποκαταστήσει αυτό που εμείς θεωρούμε ανεπανόρθωτη ζημιά, μπορεί κάπως να αμβλυνθεί».
Λίγο προτού σουρουπώσει στη Σίφνο, έπειτα από ακόμη μία εντατική ημέρα, κάποιοι εργάτες σβήνουν την κούραση με μια μπίρα προτού επιστρέψουν στα σπίτια τους. Ο Νίκος Γεροντόπουλος, ιδιοκτήτης εταιρείας χωματουργικών εργασιών και μάντρας με υλικά οικοδομών, μπήκε στη δουλειά μόλις τελείωσε το σχολείο. Στο γραφείο του έχει κορνιζάρει πλάι σε φωτογραφίες εκσκαφέων κάποιες εικόνες του πατέρα του, ο οποίος είχε φέρει το πρώτο ταξί στο νησί το 1962. Επισημαίνει ότι ο κλάδος του δεν ένιωσε κρίση. Υπάρχει, όμως, κάτι που λέει ότι τον προβληματίζει.
Την περίοδο 2011-2022 αυξήθηκε ο πληθυσμός της Σίφνου κατά 6%, ενώ ο αριθμός των κατοικιών κατά 13,6%.
«Παρόλο που κάνω αυτή τη δουλειά με ανησυχεί και στενοχωριέμαι που μεγάλοι παίκτες αγοράζουν εκτάσεις. Παίρνουν ένα οικόπεδο και μικρά γύρω γύρω, τα οποία είτε δεν χτίζονται είτε δεν τα θέλουν όσοι τα έχουν γιατί δεν καλλιεργούνται», αναφέρει. «Κάποια στιγμή φοβάμαι μήπως βγουν εκεί ξενοδοχεία και γίνουμε Μύκονος. Ζω από αυτό, αλλά θέλω ήπια ανάπτυξη. Στενοχωριέμαι όταν βλέπω να περνούν άδειες από το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής στη Σύρο και δεν έχουν σχέση με το τοπικό χρώμα».
Ο κίνδυνος
Ο Ανδρέας Καλόγηρος, πολιτικός μηχανικός τ.ε., με δραστηριότητα μόνο στη Σίφνο τα τελευταία 30 χρόνια, λέει ότι νησί «δεν είναι ο χώρος για αρχιτεκτονικά πειράματα». «Οσο κι αν φαίνεται ως περιορισμός στην ιδέα και στην πρόταση, είναι καλύτερη η λύση του μιμητισμού, ακόμη και της τυποποίησης. Δηλαδή να οριστεί με μεγάλη σαφήνεια τι πρέπει και πώς πρέπει να χτίζεται. Αλλιώς μπορεί να αλλοιώσουμε ανεπανόρθωτα το περιβάλλον», επισημαίνει.
Κατά τον ίδιο, έχει μεγάλη σημασία και ο τρόπος με τον οποίο δραστηριοποιούνται οι επαγγελματίες του κλάδου, τι επιλογές κάνουν ή τι όρια θέτουν στους πελάτες τους. Λέει ότι ένας ιδιοκτήτης του ζήτησε να κάνουν πισίνες σε αναπαλαίωση κτιρίου στο Πάνω Πετάλι. «Διαφωνήσαμε μέχρι σημείου παραιτήσεως. Οι πισίνες είναι κέρδος ξεκάθαρο και για τον εργολάβο και τον μηχανικό. Πείστηκε και δεν τις έκανε. Αλλος ιδιοκτήτης, όμως, ίσως αναζητούσε άλλο συνάδελφο», τονίζει.
Η εικόνα ενός μικρού νησιού εκτός τουριστικής σεζόν μπορεί να είναι παραπλανητική. Δεν υπάρχει ο συνωστισμός που συναντάς σε κάποια σημεία το καλοκαίρι, ούτε οι υποδομές δοκιμάζονται το ίδιο. Σύμφωνα με στοιχεία που συνέλεξε ο Γιάννης Σπιλάνης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και διευθυντής του εργαστηρίου Τοπικής και Νησιωτικής Ανάπτυξης, την περίοδο 2011-2022 αυξήθηκε ο πληθυσμός της Σίφνου κατά 6%, ενώ ο αριθμός των κατοικιών κατά 13,6%.
Η δήμαρχος περιγράφει ότι το περασμένο καλοκαίρι έδιναν αγώνα δρόμου με την υδροφόρα, προσπαθώντας να τροφοδοτήσουν τις δεξαμενές για να μη μείνει χωρίς νερό ο οικισμός της Καταβατής. Φέτος αναμένει ότι το πρόβλημα δεν θα είναι αντίστοιχο, μετά την ολοκλήρωση σχετικών έργων.
Στον παραδοσιακό οικισμό του Αρτεμώνα αυτή την περίοδο το τσιπουράδικο του Γιώργου Ατσόνιου είναι ακόμη κλειστό. Επέστρεψε στο νησί μόνιμα το 2005. Είδε στην πορεία να ανοίγουν και άλλα μαγαζιά και να υπάρχει ενδιαφέρον για επιπλέον επαγγελματικούς χώρους. Θα προτιμούσε, όμως, το καλοκαίρι να μειωθεί λίγο ο κόσμος ή να διευρυνθεί η τουριστική περίοδος. «Εχω ένα μαγαζί που δουλεύει καλά και μου λένε “γιατί δεν βάζεις περισσότερα τραπέζια;”. Δεν το κάνω γιατί η κουζίνα μου δεν θα μπορέσει να τα εξυπηρετήσει. Το αντίστροφο συμβαίνει με το νησί. Θα έπρεπε πρώτα να κοιτάξουμε τις υποδομές, την ύδρευση και την αποχέτευση. Κάθε χρόνο το καλοκαίρι έχουμε πρόβλημα», λέει.
Η αντίσταση του αγγειοπλαστείου στο Βαθύ
Ο Δημήτρης Κουζέλης επισκέπτεται τη Σίφνο από το 1992 και πριν από 15 χρόνια αγόρασε και ανακαίνισε ένα σπίτι στην Καταβατή. «Οι υποδομές της υστερούσαν και υστερούν ακόμη», λέει αναφερόμενος στην ύδρευση. Ο ίδιος θεωρεί ότι με εξαίρεση τα δύο τελευταία χρόνια, το νησί είχε μια ήπια ανάπτυξη και μπορούσε να αφομοιώσει τις αλλαγές. «Βλέπω φίλους μου ντόπιους που λένε “έχω κληρονομήσει το οικόπεδο από τον παππού μου, αλλά δεν πρόκειται να το καλλιεργήσω, να μην το πουλήσω να βγάλω κάποια χρήματα, να σπουδάσει το παιδί μου;”. Ετσι δημιουργείται τάση για πώληση και υπάρχουν αγοραστές για τα πάντα», λέει.
Στο Βαθύ, ο 67χρονος Αντώνης Ατσόνιος κράτησε το αγγειοπλαστείο όπως το είχε στήσει ο παππούς του, στα χρόνια που το επάγγελμά του ήταν από τις κύριες δραστηριότητες στο νησί. Οταν τον συναντάμε φτιάχνει μαγειρικά σκεύη, προετοιμάζεται από τώρα για τους πελάτες του καλοκαιριού. Από μια γωνιά του εργαστηρίου το λευκό του κουνέλι, ο Στιφάδος, τον παρακολουθεί σιωπηλό. «Είναι ηρεμιστικό, άμα λερώσεις τα χέρια σου, περνάνε όλα», λέει ο αγγειοπλάστης όσο αγγίζει τον πηλό.
Τον ρωτάμε πώς και δεν πούλησε το ακίνητό του που βρίσκεται σε προνομιακό σημείο. «Δεν ήρθε κάποιος να το ζητήσει επίσημα γιατί τους αποστομώνουμε και εμείς. Η παραλία εδώ είναι πειρασμός, αλλά δεν αφήναμε να ελπίζει κάποιος ότι θα μπορούσε να το δει τουριστικά», λέει. Ο τουρισμός είναι και για τον ίδιο πηγή εσόδων. Ο γιος του λέει ότι μετά την πανδημία οι Αμερικανοί επισκέπτες που φτάνουν εδώ ξοδεύουν περισσότερα χρήματα για κεραμεικά. «Κρατηθήκαμε με τον τουρισμό, επιβιώσαμε», επισημαίνει ο κ. Ατσόνιος.
Αναλογίζεται πόσο έχει αλλάξει το νησί στα δικά του χρόνια. «Νιώθω ότι έχω κρατήσει κάτι για τη Σίφνο, μια παράδοση, έναν χώρο όπως ήταν», λέει και προσθέτει έπειτα από μικρή παύση: «Αλλά δεν αισθάνομαι ότι έχω κάνει λεφτά, ότι έχω βοηθήσει τα παιδιά μου, την οικογένειά μου».