«Αυτή η σχολική τάξη ήταν κελί των ναζί»

«Γιατί τελικά, όλα έχουν να κάνουν με τη μνήμη, τις πηγές και τη σπουδαιότητά της και, φυσικά, τις συνέπειές της», έγραφε ο Ελί Βιζέλ στη «Νύχτα», έργο βασισμένο στις εμπειρίες του ως κρατουμένου στα στρατόπεδα του θανάτου, Αουσβιτς και Μπούχενβαλντ. Οπως μάλιστα είχε πει στην ομιλία του κατά την απονομή του βραβείου Νόμπελ, σε όλη του τη ζωή «πάλευε εναντίον όσων ήθελαν να ξεχάσουν».

Η πάλη για τη διατήρηση της μνήμης είναι ένας αγώνας ατέρμονος, αβέβαιος αλλά και συνάμα εγκαρδιωτικός και αινιγματικός. Μπορεί να δίνεται σε μεγάλες σκηνές ή μέσα από βιβλία και ταινίες, αλλά μπορεί να δίνεται και σε μικρά, σκοτεινά υπόγεια. Μπορεί να δίνεται από επιζώντες και απογόνους τους, αλλά και από τους φοιτητές μιας μικρής επαρχιακής πόλης.

Σε αυτή την τελευταία κατηγορία ανήκουν οι μεταπτυχιακοί φοιτητές του προγράμματος «Επιμέλεια Εκθέσεων: Θεωρητικές και Πρακτικές Προσεγγίσεις» της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, οι οποίοι διερεύνησαν τα μνημονικά ίχνη του τραυματικού παρελθόντος που η πόλη των Ιωαννίνων σταδιακά απώλεσε και θύμισαν στους κατοίκους της όσα κάποτε συνέβησαν στο σημερινό 1ο Γυμνάσιο Ιωαννίνων Ζωσιμαία Σχολή.

Οι περισσότεροι γνωρίζουν ότι το σημαντικό αρχιτεκτονικό κόσμημα της πόλης, σε νεοκλασικό ρυθμό, που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Περικλής Μελίρρυτος, και ανεγέρθηκε τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής διοίκησης, αποτέλεσε ένα από τα πιο σημαντικά εκπαιδευτήρια των Ιωαννίνων. Ομως λίγοι ξέρουν πως στα χρόνια της Κατοχής το κτίριο βομβαρδίστηκε και τα υπόγεια μετατράπηκαν σε χώρους κράτησης από όπου πέρασαν πολιτικοί κρατούμενοι, αλλά και μέλη της εβραϊκής κοινότητας στο πλαίσιο εκκαθαριστικών επιχειρήσεων της ορεινής ταξιαρχίας Εντελβάις.

Πατώντας πάνω στα βήματα των μαρτυριών και αρχειακών τεκμηρίων που διεσώθησαν και με τη βοήθεια των δύο ερευνητών, του Φιλήμονα Καραμήτσου και του Αλέκου Ράπτη, αλλά και της καθηγήτριάς τους, Εσθήρ Σολομών, οι μεταπτυχιακοί φοιτητές μετά την εξονυχιστική έρευνα, διοργάνωσαν μία έκθεση, δείχνοντας στο κοινό των Ιωαννίνων πώς το σημαντικότερο εκπαιδευτήριο της πόλης τους μετατράπηκε σε τόπο αιχμαλωσίας και βασανιστηρίων. Ταυτόχρονα η έκθεση συμπεριέλαβε στους άγνωστους χώρους του κρατητηρίου πρωτότυπα εικαστικά έργα των φοιτητών της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Από φυτώριο διανόησης… «Βαστίλη» των Ιωαννίνων

Ξεκινώντας την αφήγησή του στην «Κ» ο ιστορικός ερευνητής, Αλέκος Ράπτης, αναφέρει πως η παλιά Ζωσιμαία ήταν το φυτώριο της γιαννιώτικης και της ελληνικής διανόησης. Σε αυτό το σχολείο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας αλλά και μετά την απελευθέρωση της πόλης από τον οθωμανικό ζυγό, τον Φεβρουάριο του 1913, συνεχίστηκε αυτή η παράδοση και από εκεί αναδείχθηκαν οι περισσότεροι επιφανείς της οικονομικής, της πολιτικής και της κοινωνικής ελίτ της πόλης των Ιωαννίνων.

Η πορεία αυτή της Σχολής διακόπτεται τον Νοέμβριο του 1940 όταν οι Ιταλοί βομβάρδισαν
το κτήριο. Το καλοκαίρι του ’43, η 1η ορεινή μεραρχία ορεινών καταδρομών Εντελβάις έρχεται να καταλάβει τα Γιάννενα. «Οι Γερμανοί καταδρομείς της Εντελβάις πραγματοποίησαν συλλήψεις σε δεκάδες χωριά των Ιωαννίνων, με αποτέλεσμα άγνωστος αριθμός αμάχων να οδηγηθούν ως όμηροι στη Ζωσιμαία Σχολή, στο μετέπειτα Παλιό Γυμνάσιο Αρρένων και σημερινό 1ο Γυμνάσιο Ιωαννίνων. Μεγάλος αριθμός κρατουμένων στάλθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης μελλοθάνατων, “Παύλος Μελάς”, στη Θεσσαλονίκη ή ως σκλάβοι στη ναζιστική Γερμανία για καταναγκαστικά έργα», σημειώνει ο κ. Ράπτης.

Δεν μιλάμε απλά για ένα σχολείο που έγινε φυλακή. Μιλάμε για μία δεξαμενή θυμάτων, μια δεξαμενή ανθρώπινων ζωών που όλοι ήταν αναλώσιμοι

Με τη σειρά της η Εσθήρ Σολομών, αναπληρώτρια καθηγήτρια Μουσειολογίας στο Τμήμα Εικαστικών Τεχνών και Επιστημών της Τέχνης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, επισημαίνει ότι από τα υπόγεια του κτιρίου περάσανε εκατοντάδες άνθρωποι.

«Δεν μιλάμε απλά για ένα σχολείο που έγινε φυλακή. Μιλάμε για μία δεξαμενή θυμάτων, μία δεξαμενή αναλώσιμων ανθρώπινων ζωών τις οποίες το χιτλερικό καθεστώς χρησιμοποιούσε σε αντίποινα για κάθε αντιστασιακή δράση», επισημαίνει. 

Ψάχνοντας με τη σειρά του αποκόμματα τοπικών εφημερίδων, ο δημοσιογράφος Φιλήμων Καραμήτσος αιφνιδιάζεται με αυτό που διαβάζει σε φύλλο του «Κήρυκα» που τυπώθηκε τον Ιούνιο του 1945. «Η τύχη των σχολείων μας επί Κατοχής υπήρξεν αναλόγος με το βάρβαρον πνεύμα του επιδρομέως. Η Ζωσιμαία έγινε Βαστίλη και η Καπλάνη σχολή, Καραμπινιερία. Εκτοτε απηλευθερώθημεν, χωρίς όμως (…)».

«Μου έκανε εντύπωση που χρησιμοποίησαν μία τόσο δυνατή φράση δίπλα από τη Ζωσιμαία. Η φράση που μου επιβεβαίωσε πως ήδη από το ’45 οι άνθρωποι γνώριζαν ότι αθώοι οδηγήθηκαν σε αυτά τα υπόγεια, βασανίστηκαν και από εκεί αρκετοί συνέχισαν το δικό τους μαρτυρικό ταξίδι», επισημαίνει ο κ. Καραμήτσος.  

Προτού η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων εκτοπισθεί σύσσωμη στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης, όπου θανατώθηκε το 92% των μελών της, μέλη του διοικητικού συμβουλίου της πέρασαν από τα υπόγεια της Ζωσιμαίας.

Μαρτυρίες στα κελιά των ναζί  

Οπως αναφέρει η Κατερίνα Καρρά, μεταπτυχιακή φοιτήτρια προγράμματος Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και μέλος της επιμελητικής ομάδας , ένας από αυτούς ήταν ο γιατρός και αξιωματικός του ελληνικού στρατού στη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου, Ερρίκος Λεβή.

Ο Λεβή επρόκειτο να εκτελεστεί μαζί με ακόμη τρία μέλη της εβραϊκής κοινότητας με την κατηγορία της προδοσίας, ωστόσο ένα τυχαίο γεγονός του έσωσε τη ζωή. Η ιατρική του ιδιότητα, αλλά και η ασθένεια του διευθυντή των φυλακών της Ζωσιμαίας, ήταν ο λόγος που τελικά και οι τέσσερις μεταφέρθηκαν, όπως λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος, στο κελί των ζωντανών. Ο ίδιος μετά την κράτησή του στη Ζωσιμαία εκτοπίστηκε μαζί με τους υπόλοιπους Γιαννιώτες Εβραίους στο Αουσβιτς από όπου και επέζησε μαζί με ελάχιστους συμπατριώτες του.  

Η φοιτήτρια τονίζει πως και από τη μαρτυρία του Λεβή γίνεται κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο γινόταν η διαλογή από τους ναζί στις φυλακές του υπογείου της Ζωσιμαίας. «Από τον Λεβή γνωρίζουμε πως υπήρχε το “κελί των ζωντανών”, όπου εκεί πήγαιναν όσοι επρόκειτο να ζήσουν και εν συνεχεία να μεταφερθούν αλλού. Από την άλλη υπήρχε κατά τον ίδιο το “κοτέτσι” όπου από εκεί διάλεγαν και εκτελούσαν ομήρους για αντίποινα».

Φυλακισμένος στο ίδιο του το σχολείο

Αλλη μία σημαντική μαρτυρία είναι αυτή του Χρήστου Σούλη, του τότε διευθυντή της Ζωσιμαίας, ο οποίος φυλακίστηκε στο ίδιο του το σχολείο. «Ο γυμνασιάρχης Χρήστος Σούλης αποτελεί ακόμα μία πολύ σημαντική πηγή, καθώς το ημερολόγιο του διασώζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στα Γιάννενα. Ο ίδιος συνελήφθη και φυλακίστηκε στο ίδιο του το σχολείο –που είχε μετατραπεί σε φυλακή– μαζί με μαθητές του με βασική κατηγορία τη συμμετοχή σε αντιστασιακές ομάδες και αντιστασιακές κινήσεις. Το γεγονός πως κρατούσε το ημερολόγιο της σχολής ακόμη και φυλακισμένος μας βοήθησε να κατανοήσουμε τη σκοτεινή και πλέον ξεχασμένη αυτή χρήση του εκπαιδευτηρίου», σημειώνει η κ. Καρρά.

Σχολική τάξη στο κελί του Σωτήρη Ράτσικα

Μία μαρτυρία από βιβλιογραφικές πηγές είναι και αυτή του Σωτήρη Ράτσικα, ο οποίος συλλαμβάνεται τον Ιούνιο του ’44 ως πολιτικός κρατούμενος και εν συνεχεία μεταφέρεται στα υπόγεια της Ζωσιμαίας. Από εκεί οδηγείται στη Λάρισα και μετά στη Θεσσαλονίκη, για να φτάσει στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Βαυαρία.

Οπως λέει η κ. Καρρά, «το ενδιαφέρον είναι ότι στη μαρτυρία του Σωτήρη Ράτσικα υπάρχει μια συγκεκριμένη φράση που αναφέρει πως από ένα μικρό παράθυρο του κελιού του έβλεπε την προτομή του Ζωσιμά, η οποία που βρίσκεται μέχρι σήμερα στον προαύλιο χώρο του σχολείου. Σήμερα η συγκεκριμένη αίθουσα είναι η τάξη της τεχνολογίας, γεγονός που σημαίνει πως τα παιδιά ουσιαστικά κάνουν μάθημα στο κελί του Σωτήρη Ράτσικα. Μπορείτε να φανταστείτε και την έκπληξη των μαθητών του Γυμνασίου όταν τους είπαμε ότι στον χώρο που κάνουν μάθημα, υπήρχαν άνθρωποι οι οποίοι είχαν συλληφθεί και βασανίζονταν».

Από τις περιγραφές του Ράτσικα υπάρχουν αναφορές –εκτός από τους ξυλοδαρμούς με μαστίγιο– και για τα «προνόμια» που είχαν όσοι ήταν στα κελιά. Οσοι δεν επρόκειτο να εκτελεστούν μπορούσαν να παίρνουν φαγητό και προσωπικά αντικείμενα από τις οικογένειές τους, ενώ όσοι ήταν προορισμένοι να εκτελεστούν δεν είχαν το δικαίωμα να έρχονται σε επαφή με κανέναν. 

Οι ιστορίες «ταρακούνησαν» την πόλη

Σήμερα, στο υπόγειο του 1ου Γυμνασίου Ιωαννίνων λειτουργούν δύο σχολικές τάξεις, η αίθουσα των εικαστικών και η αίθουσα της τεχνολογίας, ενώ υπάρχουν κι άλλοι χώροι, όπως είναι η βιβλιοθήκη και αποθήκες. Αυτό, όμως, που δεν ήξεραν όλοι όσοι συμμετείχαν στην έκθεση είναι πως μέχρι και σήμερα υπάρχει ιστορικό υλικό που παραμένει στο σκοτάδι, όπως για παράδειγμα το ημερολόγιο του Γιαννιώτη κρατούμενου Σαρρέα το οποίο βρήκε ο μεταπτυχιακός φοιτητής Σπύρος Νάκας και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο κοινό στη διάρκεια της έκθεσης.

«Υπάρχει πάρα πολύ υλικό και πάρα πολλές σιωπές που θέλουν να τους δώσουμε φωνή, πάρα πολλές ιστορίες ανθρώπων που θέλουν να βγουν στο φως. Το ερευνητικό υλικό που συλλέχτηκε πριν την έκθεση αλλά και αυτό που ανακαλύφθηκε πως υπάρχει μετά από αυτή θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε την ταυτότητα των Ιωαννίνων εκείνη τη σκοτεινή περίοδο», σημειώνει ο κ. Καραμήτσος. 

Κατά την καθηγήτρια Εσθήρ Σολομών το γεγονός πως η έκθεση ήταν η πρώτη η οποία μίλησε γι’ αυτό το κομμάτι της ιστορίας του κτιρίου φανερώνει τις περιπέτειες της τοπικής ιστορικής μνήμης και γεννά δύο ερωτήματα: «Γιατί αποσιωπήθηκε αυτό το παρελθόν»; Και εν τέλει «πού μπορεί κανείς να έρθει σε επαφή με τη δύσκολη κληρονομιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και τις εμφυλιακές και μετεμφυλιακές πολιτικές της μνήμης στην πόλη των Ιωαννίνων;».

Από την πλευρά του ο κ. Καραγιάννης συμφωνεί με την κ. Σολομών πως η έκθεση αυτή ταρακούνησε την πόλη γιατί άγγιξε μια ευαίσθητη χορδή και μια ευαίσθητη μνήμη και καταδεικνύει πως πρέπει να υπάρξει μία σε βάθος ιστορική έρευνα και ένας τρόπος μόνιμης ανάδειξης όλου του υλικού με ευθύνη των τοπικών αρχών, του Δήμου Ιωαννιτών και της Περιφέρειας Ηπείρου. Πρέπει επίσης να υπάρξει ολοκληρωμένη προσέγγιση από τους ερευνητές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με συνέργειες Πολιτείας και πανεπιστημιακής κοινότητας αλλά και με τη δημιουργία μουσειακών χώρων που να αφορούν κυρίως την πόλη και την ιστορία της, ενώ, όπως σημειώνει η κ. Σολομών, η τέχνη μπορεί να αποτελέσει ένα πρόσφορο, κατανοητό και δυναμικό ερμηνευτικό στοιχείο της ιστορικής αφήγησης και της εξοικείωσης του κοινού όλων των ηλικιών με το παρελθόν των υπογείων της Ζωσιμαίας αλλά και τη σημασία τους στο παρόν.

Τέλος, ο ιστορικός ερευνητής Αλέκος Ράπτης σημειώνει πως τέτοιες έρευνες και εκθέσεις πρέπει να αποτελούν έναυσμα για όλους τους νέους που θεωρούν πως το επάγγελμα του ιστορικού και του ερευνητή έχει τελειώσει. 

«Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως διαμέσου της νέας γενιάς η κοινωνία θα μπορέσει να μάθει τι ακριβώς συνέβη εκείνα τα θλιβερά χρόνια της ναζιστικής βαρβαρότητας. Οι νέοι πρέπει τώρα να παλέψουν ενάντια σε όσους θέλουν να ξεχάσουν».