«Αι Αθήναι! Αι Αθήναι! Η αρχαία Μητρόπολις του κόσμου. Ο ναός του θαυμασμού των αιώνων: ανεγείρονται αι κλειναί Αθήνα!!!». Τα θαυμαστικά έχουν μεταγραφεί αυτούσια, όπως ακριβώς τοποθετήθηκαν στο χειρόγραφο της ομιλίας του Ιωάννη Κλεομένη, που είχε αναλάβει πρόεδρος της Επιτροπής Ανοικοδόμησης της Αθήνας, μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο, τη δεκαετία του 1830.
Με αυτόν τον λόγο εγκαινίαζε ο Κλεομένης και τις συνεδριάσεις της επιτροπής του που θα αναλάμβανε να μετατρέψει την Αθήνα, από το οθωμανικό χωριό που ήταν στα χρόνια της τουρκοκρατίας, σε «Βασιλική Καθέδρα και Πρωτεύουσα», ανακαλώντας το ένδοξο κλασικό παρελθόν της.
Δεν θα ήταν υπερβολή να φανταστεί κανείς ότι ο Ιωάννης Κλεομένης συγκινούνταν καθώς αναφωνούσε πως επιτέλους «ανοικοδομείται η ένδοξη Αθήνα», πως χτίζεται ξανά μια πόλη πάνω στους χωμάτινους δρόμους της παρακμής της. Η ίδια συγκίνηση διατηρείται σήμερα αυτούσια χάρη στην ανάδειξη των ιστορικών τεκμηρίων από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, που σκιαγραφούν τη σταδιακή ανάπτυξη του αστικού χαρακτήρα της Αθήνας, σε μια έκθεση που δανείζεται για τίτλο την αδιαπραγμάτευτη διατύπωση του Κλεομένη: «Ανεγείρονται αι κλειναί Αθήναι».
«Η γη παντού τα σπλάχνα της ανοίγει. Ωσάν να αναπτερούται η όλη γη της Αττικής»
Η έκθεση, η οποία ανοίγει από σήμερα, Πέμπτη, 11 Απριλίου στο κοινό και πρόκειται να διαρκέσει τουλάχιστον έως τον Δεκέμβριο, καταλαμβάνει δύο επίπεδα στο εντυπωσιακό κτίριο της κεντρικής υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Δάφνης 61, στο Ψυχικό.
Διαρθρώνεται σε οκτώ θεματικές ενότητες, οι οποίες παρουσιάζουν αδημοσίευτα έως τώρα τεκμήρια για την ανοικοδόμηση της πόλης: 1. Βασιλική Καθέδρα και Πρωτεύουσα, 2. Βασιλικά Ανάκτορα. 3. Δημόσια κτήρια, 4. Οδοί – πλατείες – κρήνες. 5. Δημόσια έργα και υποδομές. 6. Αρχαιότητες, 7. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες και η πολιτιστική ζωή, 8. Η εμπορική ζωή και η βιοτεχνική παραγωγή. «Η γη παντού τα σπλάχνα της της ανοίγει. Ωσάν να αναπτερούται η όλη γη της Αττικής», γράφει ο Κλεομένης στον λόγο του, δίνοντας το στίγμα των φρενήρων οικοδομικών εργασιών του 19ου αιώνα.
«Ηταν πολύ εντυπωσιακά όλα τα τεκμήρια που εντοπίστηκαν, γιατί ήταν και πρωτόγνωρες οι αναφορές», λέει στην «Κ» η Ελένη Θεωδοροπούλου, υπάλληλος του αναγνωστηρίου των ΓΑΚ και εκ των συντελεστών της έκθεσης. «Οταν βλέπεις τα πρωτότυπα και είναι η ίδια η γλώσσα των πρωταγωνιστών της όλης διαδικασίας, τόσο των ιθυνόντων όσο και των ανθρώπων που λόγω ειδικότητας τους ανατέθηκε μία εργασία, συντελείται μια αυτόματη μεταφορά στον χρόνο. Και αναπλάθεται με όλες τις εικόνες, τη νοοτροπία και τη φιλοσοφία της εποχής, η πραγματικότητα ως είχε και όχι ως αίσθηση κάποιου ενδιάμεσου κρίκου, όπως είναι οι ιστορικοί ή οι τοπογράφοι».
Η έκθεση, λένε οι συντελεστές της, ενεργοποιεί το συναίσθημα πέρα από κάθε παρελθοντολογία ή πατριδολαγνεία, καθώς δημιουργεί την αίσθηση ότι τώρα μπαίνουν οι πρώτες πινελιές, «ο πρώτος λίθος για να αναδημιουργήσουμε τον εαυτό μας ως Ελληνες».
Θησαυροί μέσα σε 55 χιλιόμετρα αρχείων
Η διαδικασία της μελέτης και της ανάδειξης των αρχείων δεν είναι προβλέψιμη. Τα ίδια τα αρχεία, τα οποία συνολικά μόνο στην κεντρική υπηρεσία των ΓΑΚ είναι μήκους 55 χιλιομέτρων, ενώ στις περιφερειακές διευθύνσεις μήκους 50 χιλιομέτρων (σ.σ. τα αρχεία μετρούνται σε χιλιόμετρα ή γραμμικά μέτρα), επιφυλάσσουν πάντα εκπλήξεις στους αρχειονόμους που τα επεξεργάζονται.
«Επειδή, λόγω του όγκου, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε κάθε αρχείο σε επίπεδο εγγράφου, έχουμε τη χαρά κι εμείς να τα αντιμετωπίζουμε σαν νέους θησαυρούς», εξηγεί η προϊστάμενη του τμήματος Αναγνωστηρίου και Αρχειακής Ερευνας Αννα Κουλικούρδη. «Πολλές φορές βρίσκουμε κάτι και λέμε “αχ! δεν το ξέραμε αυτό”. Και τώρα ανακαλύψαμε πολλά τέτοια τεκμήρια. Είναι αυτή η χαρά που δίνει αυτό το επάγγελμα».
«Ειδικά με τον ιατροστατιστικό πίνακα, είχαμε τόση χαρά…», περιγράφει η ίδια για ένα σπάνιο και πολύτιμο τεκμήριο. «Οταν τον βρήκαμε ήταν σχεδόν στημένη η έκθεση, αλλά είπαμε ότι αυτό το τεκμήριο πρέπει οπωσδήποτε να μπει. Πήγαινα, θυμάμαι, σε όλους τους συναδέλφους και τους ανακοίνωνα ότι υπάρχει αυτός ο φοβερός πίνακας. Αλλάξαμε όλη τη δομή του καταλόγου της έκθεσης, ο οποίος θα έπαιρνε τον δρόμο για το Εθνικό Τυπογραφείο, και το αναδείξαμε ως βασικό τεκμήριο, καθώς μπορεί να αποτελέσει πηγή για πολλές πληροφορίες και τροφή για δημοσιεύσεις».
Ο ιατροστατιστικός πίνακας στον οποίο αναφέρεται η κ. Κουλικούρδη εκτίθεται στο ισόγειο του κτιρίου των ΓΑΚ και αποτελεί μια σπάνια καταγραφή των χαρακτηριστικών και της καθημερινής ζωής των δήμων της Αθήνας και πέριξ, και εκείνων των κατοίκων της νέας πρωτεύουσας. Είναι μόνο ένα σπάνιο εύρημα ανάμεσα σε τόσα.
Το υλικό που έρχεται στο φως χάρη στην έκθεση των ΓΑΚ δεν ήταν όλο στην ίδια κατάσταση. Οπως σημειώνει η κ. Θεοδωροπούλου, «κάποια αρχεία είναι απολύτως εύθικτα, φαίνεται πως είχαν γλιτώσει από πυρκαγιά, άλλα από πλημμύρα. Μπορεί οι μύκητες να εμφανίζουν την εικόνα σφουγγαριού που έχει δημιουργήσει αποικία πάνω στο έγγραφο, για αυτό χρησιμοποιούμε γάντια. Είναι όμως και φάκελοι που βρίσκονται σε άριστη κατάσταση. Είναι σε ποιο σημείο τούς έλαχε η μοίρα να φυλαχθούν».
Η μοίρα τούς έλαχε πάντως –και ευτυχώς– να καταλήξουν στα χέρια των αρχειονόμων της κρατικής αρχειακής υπηρεσίας της χώρας και μέσω αυτών να ξαναγίνουν κτήμα όλων των πολιτών, που έχουν τώρα τη δυνατότητα να ρίξουν μια προνομιακή ματιά και να εντρυφήσουν, αν το θέλουν, στην Ιστορία της πρωτεύουσάς τους.
Η έκθεση είναι ελεύθερη για το κοινό, καθημερινές έως τις 14.00, ενώ είναι πιθανή η επέκτασή της ορισμένες Κυριακές ή απογεύματα. Διοργανώνονται ομαδικές ξεναγήσεις για σχολεία, για τα οποία έχουν δημιουργηθεί και ψυχαγωγικές – εκπαιδευτικές δράσεις.