Στο άκουσμα της λέξης «θαλασσοπούλια», ο νους των περισσότερων πηγαίνει στον γλάρο, ο οποίος είναι είδος παράκτιο, κοντά στον άνθρωπο. Ωστόσο, όπως μας λέει η Δανάη Πορτόλου, συντονίστρια Θαλάσσιων Προγραμμάτων και Προγραμμάτων Παρακολούθησης της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας (EOE), υπάρχουν θαλασσοπούλια που δεν είναι ευρέως γνωστά. Τα βασικά είναι ο αιγαιόγλαρος κι ο θαλασσοκόρακας, που είναι κυρίως παράκτια, υπάρχουν όμως και τα πελαγικά: ο αρτέμης, ο μύχος και ο μικρός υδροβάτης. Αυτά τα είδη δεν ακουμπάνε στη στεριά παρά μόνο για να επωάσουν και να γεννήσουν το αυγό τους και μετά να θρέψουν το μικρό. Και ως θαλάσσιοι οργανισμοί, αντιμετωπίζουν απειλές.
«Η δουλειά που κάνουμε είναι να βρίσκουμε τις αποικίες τους. Πηγαίνουμε με τα σκάφη και ψάχνουμε τις ακτές, παρακολουθούμε κυρίως το βράδυ, γιατί κάποια από τα πελαγικά είδη πηγαίνουν στη νησίδα μόνο το βράδυ – το πρωί φοβούνται τους θηρευτές», λέει στην «Κ» η κ. Πορτόλου.
Οι κραυγές αυτών των πουλιών μοιάζουν με κλάμα μωρού. Παλιότερα, όταν οι ντόπιοι δεν γνώριζαν τι είναι, νόμιζαν ότι πρόκειται για φαντάσματα.
Η EOE δουλεύει με τα θαλασσοπούλια από το 1995, αλλά το τελευταίο διάστημα, έπειτα από κοπιώδεις έρευνες –κυρίως– σε ακατοίκητες νησίδες έχει μεγαλώσει η γνώση. Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά μα παράλληλα εγείρουν ανησυχίες για τη βιωσιμότητα του είδους.
Από την Καλλονή της Λέσβου στην Κριμαία για να βρουν φαγητό
Οι ομάδες της Ορνιθολογικής έχουν καταγράψει μια σειρά από πληθυσμούς θαλασσοπουλιών σε νησίδες, όπου βρίσκονται οι φωλιές τους. Σε κάποια πουλιά έβαλαν αδιάβροχους πομπούς GPS κι έτσι δόθηκε η δυνατότητα να παρακολουθούν τις διαδρομές τους σε απευθείας μετάδοση. Το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι ότι φεύγουν από την Καλλονή της Λέσβου και –ακολουθώντας σταθερή διαδρομή– φθάνουν μέχρι τα νερά της Σεβαστούπολης, στην Κριμαία, προκειμένου να βρουν φαγητό – και κατόπιν επιστρέφουν.
«Παρακολουθούμε την πορεία τους και πού ακριβώς τρέφονται. Είναι στοιχεία τα οποία δεν μπορούσαμε να γνωρίζουμε παλιότερα. Τα θαλασσοπούλια τρέφονται στην ανοιχτή θάλασσα, σε πολύ παραγωγικά μέρη και φυσικά έρχονται σε επαφή με την αλιευτική δραστηριότητα».
Καθώς κοιτάμε τις εικόνες, η κ. Πορτόλου δείχνει τη διαδρομή που έχει διανύσει ένας αρτέμης: «Εφυγε από τη Σκύρο, πήγε κατευθείαν και τράφηκε στη Λήμνο, ήξερε ακριβώς σε ποιο πεδίο να πάει. Μετά πέταξε πάρα πολύ γρήγορα τη νύχτα. Ξαναγύρισε να θρέψει το μικρό. Αυτό το έκανε σε μία μέρα».
Το ταξίδι του μύχου στην Κριμαία γίνεται σε καθημερινή βάση. Ο χάρτης είναι εντυπωσιακός, καθώς τα θαλασσοπούλια κινούνται στην ίδια διαδρομή, λες και έχουν προγραμματιστεί εκ των προτέρων.
«Εκεί έχει σημαντικά ιχθυοπαραγωγικά πεδία, ιχθυοαπόθεμα. Πηγαίνουν και τρέφονται. Πολύ πιθανόν να ακολουθούν και τα ανήλικα. Ξέρουν ακριβώς από πού να περάσουν στον Βόσπορο. Και πολλά από αυτά είναι κοπαδιαστά», σημειώνει η κ. Πορτόλου, διευκρινίζοντας ότι άλλα είδη, όπως ο αρτέμης, ταξιδεύουν ατομικά.
Αυτά τα μακρινά –μα σύντομα– ταξίδια οι επιστήμονες δεν τα γνώριζαν καθώς οι σχετικές πληροφορίες άρχισαν να ρέουν από το 2021, όταν έβαλαν τους πομπούς για πρώτη φορά. «Καταλάβαμε ότι πουλιά που αναπαράγονται στην Ελλάδα ανεβοκατεβαίνουν σε καθημερινή βάση στη Μαύρη Θάλασσα. Και αυτό ενδεχομένως δείχνει ότι δεν έχουμε τόσο σημαντικά πεδία με ιχθυοαπόθεμα στο Αιγαίο. Αρα, αναγκάζονται να ταξιδέψουν».
Τι άλλο έμαθαν; «Αντιλαμβανόμαστε ότι έρχονται σε επαφή με πάρα πολλά περιβάλλοντα και καταστάσεις, επομένως αντιμετωπίζουν απειλές και στη στεριά και στη θάλασσα από διάφορες πηγές».
Η τυχαία παγίδευση
Η τυχαία παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία (bycatch) αποτελεί τη σημαντικότερη απειλή για τα θαλασσοπούλια. «Υπολογίζεται ότι πάνω από 200.000 θαλασσοπούλια θανατώνονται στα ύδατα της Ευρώπης, και αυτό θεωρείται πλέον υποεκτίμηση», τονίζει η κ. Πορτόλου.
Στην Ελλάδα, η σημαντικότερη τυχαία παγίδευση έχει καταγραφεί στην παράκτια αλιεία και αφορά προστατευόμενα είδη, όπως ο αιγαιόγλαρος, ο μύχος, ο αρτέμης και ο θαλασσοκόρακας. «Για τον λόγο αυτό, η Ορνιθολογική έχει ξεκινήσει στοχευμένες δράσεις σε συνεργασία με ψαράδες για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα μέσα από ένα 5ετές πρόγραμμα LIFE PanPuffinus!»
Συνέλεξαν πληροφορίες για το πού συμβαίνει η τυχαία παγίδευση μέσω ερωτηματολογίων και ημερολογίων σκάφους από τους ίδιους τους ψαράδες. Στη συνέχεια, μαζί με ψαράδες, δοκίμασαν πειραματικά μέτρα μετριασμού, όπως τη χρήση ασπρόμαυρων πάνελ πάνω σε «σουπιόδιχτα» στην Καλλονή Λέσβου και έναν μαύρο αετό σε παραγάδια στη Ραφήνα και τα Δωδεκάνησα. «Μικρές αλλαγές μπορούν να κάνουν τη διαφορά και αυτό μπορεί να γίνει μόνο ύστερα από διαδοχικά αλιευτικά ταξίδια και συζήτηση», λέει η κ. Πορτόλου.
«Υπολογίζεται ότι πάνω από 200.000 θαλασσοπούλια θανατώνονται στα ύδατα της Ευρώπης, και αυτό θεωρείται πλέον υποεκτίμηση».
Τα μέτρα, σε συνεργασία με πέντε αλιείς της περιοχής, είχαν κύριο στόχο να κάνουν τα δίχτυα των τοπικών ψαράδων ορατά στα απειλούμενα θαλασσοπούλια.
Οι «σημαίες» που θα δώσουν τη λύση
Ο κόλπος της Καλλονής είναι ο σημαντικότερος χώρος τροφοληψίας του μύχου σε όλο το Αιγαίο, ειδικά πριν από την αναπαραγωγή του. Κάθε χρόνο, από τον Ιανουάριο έως τον Απρίλη, όταν τα θηλυκά πουλιά χρειάζονται ψάρια υψηλής διατροφικής αξίας για να παραγάγουν το μοναδικό αυγό τους, ο κόλπος «μαυρίζει» από τους μεγάλους αριθμούς μύχων που καταφθάνουν από τη Μαύρη Θάλασσα για να κυνηγήσουν τον γαύρο της Καλλονής, που δημιουργεί τεράστια κοπάδια τα οποία μετακινούνται μέσα στα νερά σε μικρά βάθη.
Την επίμαχη περίοδο, οι μύχοι μπαίνουν στον κόλπο τις πρωινές ώρες και μόλις εντοπίσουν τις «μπάλες» του γαύρου κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας, ακολουθούν συνεχείς επιδρομές στις οποία συχνά συμμετέχουν και άλλα θαλασσοπούλια. Καθώς βουτούν, πολλά θαλασσοπούλια μπλέκονται στα δίχτυα των ψαράδων και πνίγονται. Με τον αριθμό των μύχων που φθάνει αυτή την εποχή στον Κόλπο να αγγίζει τα 30.000, εκτιμάται πως κάθε χρόνο εκατοντάδες παγιδεύονται σε αλιευτικά εργαλεία.
Η κύρια μέθοδος μετριασμού που δοκιμάστηκε στην Καλλονή αφορούσε την τοποθέτηση ασπρόμαυρων σημαιών (πάνελ) ανά 6 μέτρα πάνω σε «σουπιόδιχτα». Τα πειραματικά δίχτυα παραχωρήθηκαν σε πέντε ψαράδες της περιοχής. Στη συνέχεια, ερευνητές ανέβηκαν στα καΐκια και κατέγραψαν τη διαδικασία του ψαρέματος, το μέγεθος της ψαριάς, καθώς και εάν πιάστηκαν θαλασσοπούλια στο κάθε δίχτυ. «Στόχος ήταν να καταγράψουμε πόσα πουλιά πιάνονται στα πειραματικά δίχτυα συγκριτικά με τα κανονικά δίχτυα –χωρίς τις σημαίες– και να γίνει αντιληπτό το κατά πόσο το μέτρο αποτρέπει ή μειώνει την τυχαία παγίδευση θαλασσοπουλιών. Τα πρώτα αποτελέσματα έδειξαν πως η μέθοδος μπορεί να είναι ωφέλιμη τόσο για τους παράκτιους ψαράδες όσο και για τα θαλασσοπούλια».
Η τυχαία παγίδευση, βεβαίως, δεν γίνεται μόνο σε δίχτυα, αλλά και στα παραγάδια των ψαράδων. «Είναι δύσκολο να μπορέσεις να αναγνωρίσεις ποια είναι η διαδικασία από την οποία δημιουργείται η τυχαία παγίδευση», υπογραμμίζει η κ. Πορτόλου, που περιγράφει ότι και οι ίδιοι οι ψαράδες έχουν συμφέρον να μειωθεί το φαινόμενο.
Η προσπάθεια της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας επικεντρώνεται σε μία εκτεταμένη καταγραφή ώστε να φωτιστούν όλες οι παράμετροι της τυχαίας παγίδευσης σε εθνικό επίπεδο. «Τα στοιχεία αυτά είναι σημαντικά, γιατί έτσι βλέπουμε πού βρίσκονται τα πουλιά και έτσι μπορούμε να συνδυάσουμε τις πληροφορίες, πού συμβαίνει η τυχαία παγίδευση και να δούμε ποιες είναι οι περιοχές με μεγαλύτερο ρίσκο», τονίζει η κ. Πορτόλου. Και προσθέτει ότι έφτιαξαν «χάρτες ευαισθησίας για το bycatch».
«Καταγράφουμε πότε συμβαίνει η παγίδευση, για ποιο λόγο και έτσι προτείνουμε λύσεις. Μία από τις προτάσεις μας για τα παραγάδια είναι το λεγόμενο scary bird. Ουσιαστικά είναι ένας αετός πάνω σε καλάμι που επειδή κουνιέται, όπως κινείται το σκάφος, διώχνει τα θαλασσοπούλια». Αλλοι βάζουν, για παράδειγμα, ταινίες (χρωματιστές κορδέλες) από πίσω για να διώχνουν τα πουλιά και να μην πλησιάζουν στα δίχτυα.
Καταγράφουμε πότε συμβαίνει η παγίδευση, για ποιο λόγο κι έτσι προτείνουμε λύσεις. Μία από τις προτάσεις μας για τα παραγάδια είναι το λεγόμενο scary bird. Ουσιαστικά είναι ένας αετός πάνω σε καλάμι που επειδή κουνιέται, όπως κινείται το σκάφος, διώχνει τα θαλασσοπούλια.
Καταλήγοντας, η Δανάη Πορτόλου σημειώνει στην «Κ» πως θέλουν να δουλέψουν μαζί με τους ψαράδες, ώστε να βρουν από κοινού λύσεις. «Για παράδειγμα τώρα θα βάλουμε κάτι μικρά GPS σε παραγάδια για να δούμε πόσο γρήγορα βυθίζονται, γιατί υπάρχουν κάποιοι κανόνες, κριτήρια, για το πώς πρέπει να χρησιμοποιείται ένα εργαλείο, πόσο γρήγορα πρέπει να βυθίζεται ένα παραγάδι για να μην πιάνει πουλιά. Και θέλουμε να δούμε τα παραγάδια που χρησιμοποιούμε στην Ελλάδα με τι ταχύτητα βυθίζονται».
Η προσπάθεια θα συνεχιστεί: «Η αλήθεια είναι ότι μαθαίνουμε από άλλους εταίρους, ορνιθολογικές, μέσα από την ομοσπονδία μας, την BirdLife International. Υπάρχουν ορνιθολογικές που έχουν δουλέψει περισσότερα χρόνια με ψαράδες και θαλασσοπούλια, όπως είναι οι Ισπανοί, οι Πορτογάλοι, οι οποίοι έχουν τεράστια τεχνογνωσία και μας έχουν βοηθήσει». Πολλά άλλωστε από αυτά τα είδη κινδυνεύουν με εξαφάνιση, όπως ο αιγαιόγλαρος κι ο μύχος. «Πολλά από αυτά τα είδη δεν μπορούν να επανέλθουν, γιατί τα ενήλικα ζουν πολλά χρόνια και έχουν πολύ χαμηλή αναπαραγωγική επιτυχία, αναπαράγονται μία φορά τον χρόνο και πάλι ο ρυθμός τους είναι πολύ χαμηλός. Επομένως, αν τα ενήλικα θανατώνονται με μεγάλους ρυθμούς από την τυχαία παγίδευση ή από άλλους λόγους, υπάρχει πολύ μεγάλος κίνδυνος».