Ηταν πέρυσι τον Απρίλιο, ένα μόλις μήνα από το πρώτο δικό μας lockdown, που μας σόκαραν τα βίντεο από τις ομαδικές –προσωρινές– ταφές των θυμάτων του κορωνοϊού της Νέας Υόρκης. Οι εικόνες που κατέγραψε drone έφταναν από το Hart Island, ανατολικά του Μπρονξ. Από το 1869 ήταν τόπος ταφής ξεχασμένων και ανεπιθύμητων φτωχών, άστεγων αλλά και των πρώτων θυμάτων του έιτζ στα μέσα της δεκαετίας του ’80.
Ο Δημήτρης Μποσνάκης, αναπληρωτής καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, λέει ότι και το 2008 μια πανδημία γρίπης στη Νέα Υόρκη άφησε πίσω της χιλιάδες νεκρούς που επίσης θάφτηκαν στο νησί Χαρτ και θυμίζει κι άλλες ομαδικές ταφές που έγιναν πριν από τον κορωνοϊό, εκείνους στη Σρεμπρένιτσα της πρώην Γιουγκοσλαβίας το 1995. Στέκεται επίσης στην τρομοκρατική επίθεση στο Μπατακλάν που συγκλόνισε το 2015 το Παρίσι και προβλημάτισε τις γαλλικές Αρχές για το πού έπρεπε να ταφούν οι τρομοκράτες. «Δεν έπρεπε να είναι σημείο προσκυνήματος και να γίνουν ήρωες». Κάνει επίσης λόγο και για τη σορό του Οσάμα Μπιν Λάντεν. «Στην περίπτωσή του εφαρμόστηκε, όπως εικάζεται, ο αρχαίος ελληνικός καταποντισμός: πετάχθηκε στη θάλασσα, σε έναν ωκεανό. Δεν έπρεπε να υπάρχει σήμα της μνήμης αυτού του ανθρώπου στη δημόσια τοπογραφία». Η συζήτηση για το νέο του βιβλίο με τίτλο «Κατηφείη και Ονειδος: Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί» (εκδ. ΤΑΠΑ – υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού), ξεκινάει ανάποδα, αλλά όπως λέει στην «Κ» ο κ. Μποσνάκης: «Εχουμε και στην εποχή μας μαζικούς τάφους με άκλαυτους, αζήτητους, μολυσματικούς νεκρούς».
Η νέα του μελέτη δεν εστιάζει στον λαμπερό κόσμο των επιφανών νεκρών, αλλά σε εκείνους που η κοινωνία δεν ήθελε να θυμάται. Μια πολύ ενδιαφέρουσα μονογραφία για τις αποκλίνουσες ταφικές πρακτικές στον αρχαίο κόσμο, τις «ανάρμοστες ταφές». Τα μαζικά και ανώνυμα θύματα των πανδημιών, των πολέμων, των φυσικών καταστροφών, τους παραμορφωμένους που πετάχθηκαν σαν «απορρίμματα» στα πηγάδια των πόλεων, τους εκτελεσθέντες καταδίκους ενταφιασμένους με δεσμά όπως αυτοί του Φαλήρου που εντοπίστηκαν στον περιβάλλοντα χώρο του ΚΠΙΣΝ. Αλλά και τα μνησίκακα φαντάσματα των κοινωνικά ανολοκλήρωτων νεκρών, αυτών που είχαν πρόωρο ή βίαιο θάνατο. Τι τον ώθησε να ασχοληθεί με τις ταφικές πρακτικές; «Για πολλά χρόνια μελετούσαμε μόνο την αγιότητα του αρχαίου. Ηρθε η ώρα να μελετήσουμε και τα σκοτάδια του για να το δούμε ολόκληρο». Είναι αφορμή λοιπόν να μελετήσουμε ξανά ευρήματα και ανασκαφές. Η έκδοση «Κατηφείη και Ονειδος: Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί» προτείνει διάλογο της Κλασικής Αρχαιολογίας με την Αρχαιολογία του Θανάτου, την Κοινωνιολογία, την Ανθρωπολογία και την Εθνολογία, προκειμένου «να διερευνηθούν αθέατες και παρασιωπημένες όψεις των κοινωνικών συστημάτων του προχριστιανικού παρελθόντος και πιθανώς υπόγειες γέφυρες με τις διάδοχες χριστιανικές κοινωνίες».
Βρέφη στα πηγάδια
Η έρευνα του κ. Μποσνάκη ξεκινά από την Εποχή του Σιδήρου και φτάνει έως τους αυτοκρατορικούς χρόνους, σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Από όλες όμως τις περιπτώσεις του «κόσμου των νεκρών», εκείνη που συγκίνησε περισσότερο τον συγγραφέα είναι οι βρεφικές ταφές. «Κοινωνικά απορρίμματα που πετάχτηκαν στα πηγάδια». Γιατί είχαν τέτοια μοίρα; «Οι σκελετικές αναλύσεις έδειξαν ότι τα περισσότερα από αυτά έπασχαν από βακτηριακή μηνιγγίτιδα η οποία προκαλείται από τη μη αποστειρωμένη τομή του ομφάλιου λώρου». Κάποια από όσα βρέθηκαν στο πηγάδι της Αθήνας πέθαναν λίγο πριν ή μετά τον τοκετό, άλλα όμως είχαν γενετικές ανωμαλίες όπως μια λαγωχειλία, υδροκεφαλία κ.ά. Αυτά τα απορριπτέα παιδιά που δεν έχουν όνομα, τα πετούσαν προφανώς οι μαίες «σε αχρηστευμένα πηγάδια» και βρέθηκαν μαζί με κουφάρια σκύλων. «Ηταν ίσως το δυσκολότερο σημείο της έρευνας και της συγγραφής που συχνά μου προκαλούσε αίσθημα δυσφορίας». Οι σκελετοί των σκύλων ήταν μια μορφή εξαγνισμού για τον πρόωρο θάνατο των βρεφών; Ο σκύλος είναι μορφή αμφίσημη, προστατευτική, θεραπευτική αλλά και απειλητική και συνδέεται με τον θάνατο, τη μαγεία και το άγνωστο, σημειώνει ο συγγραφέας και αναφέρει ότι σε πηγάδι στην Αγορά της Μεσσήνης βρέθηκαν οστά από 262 έμβρυα, νεογέννητα και θνησιγενή και μεγάλη ποσότητα οστών σκύλων.
Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο η αταφία ήταν η επαχθέστερη ποινική τιμωρία και μπορούσε να επιβληθεί στους προδότες, τους ιερόσυλους, τους εκ προμελέτης δολοφόνους, τους τυράννους. Μια επιγραφή από τη Νίσυρο του 3ου αι. π.Χ. «ορίζει όχι μόνο στέρηση ταφής και ανέγερσης μνημείου, αλλά και εκταφή και καταστροφή της στήλης στην περίπτωση που είχε πραγματοποιηθεί κανονική ταφή ενός τυράννου ή επίδοξου τυράννου». Οι αυτόχειρες ήταν άλλη κατηγορία. Αν κάποιος είχε εξευτελιστεί στα άκρα της ύπαρξής του υποφέροντας διάφορες συμφορές, η αυτοκτονία του μπορούσε να δικαιολογηθεί (Αίαντας, Φιλοκτήτης). «Υπήρχαν όμως και αυτόχειρες που πέθαναν λόγω δειλίας, επειδή δεν ήταν μαχητές. Σε αυτούς έκοβαν το χέρι με το οποίο εγκλημάτησε κατά του εαυτού του και το έθαβαν χωριστά».
Οι γυναίκες στην ταφική τελετουργία είχαν την ευθύνη της φροντίδας του νεκρού, να τον πλύνουν, να τον αρωματίσουν, να τον θρηνήσουν, αλλά μέσα στο σπίτι. Στον έξω χώρο αναλάμβαναν οι άνδρες. Επιπλέον ο γυναίκες έπρεπε να αναχωρήσουν νωρίτερα από την κηδεία. «Η κοινωνική πίεση ασκείται στις δυνητικά ενεργές ερωτικά γυναίκες, κόρες, νύφες, νεαρές χήρες, με σκοπό τη χειραγώγηση της συμπεριφοράς τους και γενικά τον περιορισμό των κοινωνικών συναναστροφών τους». Για πρώτη φορά διατυπώνεται μέσα από τον Σοφοκλή (η Αντιγόνη θέλει να θάψει τον αδελφό της) ότι το να αφήσεις κάποιον άταφο είναι προσβολή στους θεούς. «Η άρνηση της εξουσίας, της πατριαρχίας έρχεται από μία γυναίκα». Αναφορά γίνεται και στην παιδική κακοποίηση. Αυτό έδειξε ένα τσακισμένο από αιχμηρό αντικείμενο κεφάλι μωρού 6 μηνών, το οποίο βρέθηκε σε πηγάδι της αρχαίας Αθήνας, που φαίνεται ότι επέζησε 4 έως και 14 ημέρες πριν υποκύψει. Το 40% των βρεφών στο πηγάδι της Αγοράς πέθανε από φυσικά αίτια. Δεν αποκλείονται όμως περιπτώσεις (λίγες) βρεφοκτονίας ή απόρριψης βρεφών λόγω δυσμορφίας.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το αδημοσίευτο παράδειγμα μιας μη κανονικής μαζικής ανώνυμης ταφής στη Βεργίνα που δηλώνει μια στιγμή κρίσης. Ενώ μια ταφή στο Φουρνί της Δήλου έχει όλα τα στοιχεία της ανθρωποκτονίας. «Με αυτή την ιστορία θα μπορούσε να γραφτεί ένα αστυνομικό της αρχαιότητος». Πρόκειται για γυναίκες δεσμώτες που «πετάχθηκαν σαν απορρίμματα σε βόθρο κοντά σε ένα περίεργο σπίτι της Δήλου και φαίνεται να σκοτώθηκαν σε κάποιο γεγονός ή έγινε ένα έγκλημα και το εξαφάνισαν». Οργανα βασανισμού, ο λεγόμενος αποτυμπανισμός, κάρφωμα σε κομμάτι ξύλου, είχαν βρεθεί από τις αρχές του 20ού αιώνα στο Φάληρο. Στη Ρόδο ένα άλλο εύρημα δηλώνει σταύρωση. Η καταπλάκωση λειψάνων με λίθους κρύβει δεισιδαιμονίες. Αλλωστε οι ζωντανοί φοβόντουσαν κάποιους νεκρούς ότι θα επιστρέψουν σαν δαίμονες και έτσι καταπλάκωναν με λιθοσωρούς το λείψανό τους στον τάφο για να τους αδρανοποιήσουν. Φόβος υπήρχε και για τους άωρους, που έφυγαν πριν από την ώρα τους ή είχαν βίαιο θάνατο. «Ο αρχαίος κόσμος, όχι μόνο η νεότερη λαογραφική παράδοσή μας, είναι γεμάτος από τέτοιες περιπτώσεις. Κορίτσια της αρχαιότητας που έφυγαν παρθένες προτού ολοκληρώσουν τον κοινωνικό τους ρόλο. Οι κοινωνίες φοβόντουσαν ότι αυτά τα ανολοκλήρωτα κορίτσια είχαν φθόνο μέσα τους για εκείνες που επιτυγχάνουν την ολοκλήρωση και θα έρθουν σαν δαίμονες να τους εμποδίσουν να χαρούν. Ηταν σαν το κακό μάτι».
Οι ατομικές ταφές με μεταλλικά δεσμά στους σκελετούς (χειροπέδες, ποδοπέδες) ή σύνεργα της θανατικής εκτέλεσης, οι ασυνήθιστες στάσεις (δεμένοι πισθάγκωνα, πρηνηδόν), οι βασανισμοί, οι δολοφονίες (αποκεφαλισμοί, ακρωτηριασμοί, τεμαχισμοί σωμάτων) επιβεβαιώνουν την τιμωρητική διάθεση της κοινότητας, κυρίως προς γνώση και συμμόρφωση όσων επιβουλεύονται την τάξη. Ο διασυρμός των μοιχών στο Λέπρεο της Πελοποννήσου προέβλεπε για τους άνδρες περιφορά στην πόλη με δεσμά για τρεις ημέρες. Για τις γυναίκες 11ήμερη ακινησία στην Αγορά, ενώ θα έπρεπε να φορούν άζωστο διαφανή χιτώνα. «Ο μοιχός μπαίνει στον οίκο ενός άλλου άνδρα για αυτό γελοιοποιείται. Η αρχαία τιμωρία των μοιχών είναι το μπήξιμο ραπανιού στον πρωκτό, η λεγόμενη αποραφανίδωση. Εξευτελισμός ήταν και η αποτρίχωση της ηβικής χώρας. Η μετάπτωση από την ανδρική στη γυναικεία θέση. Ανάλογη “εκθήλυνση” προβλέπει και η διάταξη των Νόμων για τους λιποτάκτες, καθώς τιμωρούνταν με ισόβια καταφρόνια (κακὸς ὀνείδει συνεχόμενος) διάγοντας υποχρεωτικά έναν “θηλυκό” τρόπο ζωής μακριά από τους στρατιωτικούς κινδύνους». Ο ακρωτηριασμός των νεκρών γίνονταν για να μην επιστρέψουν στον κόσμο των ζωντανών. Ο Αγαμέμνων είχε έναν ατιμωτικό βίαιο θάνατο από τη γυναίκα του Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της οι οποίοι φοβήθηκαν ότι μπορεί να επιστρέψει το φάντασμά του, για αυτό του έκοψαν τα άκρα. Με ένα σχοινί τα έβαλαν κάτω από τις μασχάλες και γύρω από τον λαιμό για να αδρανοποιήσουν το φάντασμά του. Ο λεγόμενος μασχαλισμός.
Το τραύμα της Νάπολης
Πάντα υπάρχουν ιστορίες που εκπλήσσουν, λέει ο Δ. Μποσνάκης. Μία από αυτές είναι εκείνη του Cimitero delle Fontanelle. «Είχα ακούσει ακατανόητες ιστορίες για ένα νεκροταφείο σε ένα λατομείο σε μια φτωχή περιοχή της Νάπολης. Ασχολούμενος με την αρχαιολογία του θανάτου πήγα να το δω από κοντά. Συγκεντρώνει χιλιάδες μολυσματικούς νεκρούς, θύματα των μεγάλων επιδημιών της πόλης το 1656 και το 1877. Οι νεκροί που θάφτηκαν κακήν κακώς, έγιναν το συλλογικό τραύμα της πόλης. Οι Ναπολιτάνοι έβαλαν σε τάξη τους σκελετούς και καθένας τους υιοθέτησε από έναν νεκρό. Ετσι άρχισε η λατρεία των χαμένων ψυχών που έφτασε σε ακρότητες, όπως να τους ζητούν χάρες π.χ. να κερδίσουν στο λόττο».