Στη φαντασία πολλών, τα υπερπόντια εδάφη της Γαλλικής Δημοκρατίας περιβάλλονται από μιαν αύρα εξωτισμού. Οι πίνακες του Γκογκέν από την Ταϊτή, οι παραλίες της Μπόρα Μπόρα με τη λευκή άμμο και τους κοκοφoίνικες, τα ηφαίστεια της Γουαδελούπης και της Μαρτινίκας… Η πραγματικότητα, τουλάχιστον για όσους δεν τη ζουν ως τουρίστες, είναι πιο πεζή. Οπως μας θυμίζουν αυτές τις ημέρες οι Γαλλικές Αντίλλες, τα υπερπόντια εδάφη αποτελούν ενεργά κοινωνικά ηφαίστεια, με διαδοχικές εκρήξεις που απειλούν να πλήξουν καίρια τις γεωστρατηγικές φιλοδοξίες του Παρισιού.
Για να πάρουμε μια ιδέα: Η υπερπόντια Γαλλία (France d’outre-mer) αποτελείται από 13 περιοχές στην Καραϊβική, στον Ατλαντικό, στον Ειρηνικό, στον Ινδικό Ωκεανό, ακόμη και στην Ανταρκτική. Κατακτήσεις των Γαλλικών Αυτοκρατοριών του 16ου, του 17ου και του 19ου αιώνα, κηλιδώθηκαν από την κληρονομιά της δουλοκτησίας και της αποικιοκρατίας. Σήμερα, άλλες από αυτές αποτελούν διαμερίσματα της Δημοκρατίας, νομικά ισότιμα με εκείνα της μητρόπολης, και άλλες απολαμβάνουν μικρότερη ή μεγαλύτερη αυτονομία. Αν και τα 2,8 εκατομμύρια των κατοίκων τους αντιστοιχούν μόλις στο 4% του γαλλικού πληθυσμού, οι υπερπόντιες περιοχές αντιπροσωπεύουν το 18% των εδαφών και το 97% της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης του γαλλικού κράτους. Ο έλεγχός τους προσφέρει στη Γαλλία στρατιωτικές βάσεις και ναυτικές δυνάμεις σε όλους τους ωκεανούς του πλανήτη, με εξαίρεση τον Αρκτικό, και στηρίζει τον ρόλο της χώρας ως παγκόσμιας δύναμης, μόνιμου μέλους του Συμβουλίου Ασφαλείας. Από το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Νοεμβρίου, οι Γαλλικές Αντίλλες βιώνουν μεγάλες λαϊκές κινητοποιήσεις, που τείνουν να πάρουν χαρακτηριστικά γενικευμένης εξέγερσης.
Γουαδελούπη, Μαρτινίκα
Στη Γουαδελούπη, νεαροί ακτιβιστές έστησαν φλεγόμενα οδοφράγματα, απέκλεισαν δρόμους και κάποιοι από αυτούς εξαπέλυσαν πυρά εναντίον αστυνομικών. Δέκα όργανα της τάξης τραυματίστηκαν, οι πέντε εξ αυτών από σφαίρες. Ανάλογη είναι η ατμόσφαιρα στη Μαρτινίκα, με τη γενική απεργία να θυμίζει εκείνη του 2009, που είχε κρατήσει ενάμιση μήνα. Αφορμή για τη νέα κοινωνική αναταραχή σε υπερπόντια εδάφη (ύστερα από εκείνες στη Γαλλική Γουιάνα, στη Μαγιότ και τη Ρεουνιόν) στάθηκε η εναντίωση μερίδας του πληθυσμού στον υποχρεωτικό εμβολιασμό των νοσοκομειακών και των πυροσβεστών, υπό την απειλή της άμεσης απόλυσης.
Ωστόσο, τα αίτια της κοινωνικής δυσαρέσκειας είναι βαθύτερα. Οι κάτοικοι αυτών των περιοχών μπορεί να είναι νομικά ισότιμοι με τους πολίτες της μητρόπολης, αλλά η πραγματικότητα που βιώνουν καθημερινά είναι πολύ διαφορετική. Στις Γαλλικές Αντίλλες, ένας στους πέντε κατοίκους είναι άνεργος (στη νεολαία το ποσοστό είναι πολύ μεγαλύτερο) ενώ ένας στους τρεις ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Οι ελλείψεις πόσιμου νερού κάνουν για πολλούς τις συνθήκες ζωής δραματικές, ενώ η ντόπια παραγωγή είναι πολύ περιορισμένη και οι υπερπόντιες περιοχές ζουν κατά βάσιν από τις επιδοτήσεις του γαλλικού κράτους, που δεν μπορούν να καλύψουν τα πάντα.
Οι κινητοποιήσεις, που λαμβάνουν διαστάσεις εξέγερσης, στις Γαλλικές Αντίλλες και η τεταμένη ατμόσφαιρα στη Νέα Καληδονία απειλούν να υπονομεύσουν τις γεωστρατηγικές φιλοδοξίες του Παρισιού.
Σε αυτά ήρθε να προστεθεί το μέγα σκάνδαλο του chlodercone, παρασιτοκτόνου που χρησιμοποιούνταν για δεκαετίες στις φυτείες μπανάνας, μόλυνε τα ποτάμια, τις θάλασσες και τους ταμιευτήρες νερού για αιώνες και έπληξε εννέα στους δέκα κατοίκους των εν λόγω περιοχών. Αποτέλεσμα ήταν να λάβει η κοινωνική εξέγερση των τελευταίων εβδομάδων ανοιχτά αντιγαλλικό, αντιαποικιακό και αντισυστημικό χαρακτήρα, όπως αναγνωρίζουν οι σοβαρότερες γαλλικές εφημερίδες, σαν τη Le Monde και τη Le Figaro.
Με αρκετά μεγάλη καθυστέρηση, ο υπουργός Υπερπόντιων Εδαφών της Γαλλίας, Σεμπαστιάν Λεκορνί, επισκέφθηκε τις Αντίλλες το περασμένο Σαββατοκύριακο, προσπαθώντας να περιορίσει την πυρκαγιά, που απειλούσε να ζεματίσει και τον πρόεδρο Εμανουέλ Μακρόν: τη στιγμή που τα θέματα της δημόσιας ασφάλειας σχεδόν μονοπωλούν τη δημόσια αντιπαράθεση ενόψει των προεδρικών εκλογών της ερχόμενης άνοιξης (αν και οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι οι Γάλλοι ανησυχούν περισσότερο για την ακρίβεια και τις ανισότητες), οι εικόνες της βίας και του χάους από τις πρώην αποικίες μόνο υπέρ του απερχόμενου προέδρου δεν λειτουργούν.
Πέρα από τις επιδεικτικές τελετές απόδοσης τιμής στα όργανα της τάξης, που απευθύνονταν περισσότερο στο μητροπολιτικό τηλεοπτικό κοινό, ο Λεκορνί επιχείρησε να διασπάσει το αντικυβερνητικό μέτωπο στις Αντίλλες με δύο παραχωρήσεις: αφενός μεν, παρέτεινε μέχρι τις αρχές του 2022 την προθεσμία για τον εμβολιασμό των ευαίσθητων κατηγοριών, αφετέρου δε, πρότεινε στη Γουαδελούπη και στη Μαρτινίκα την προοπτική μιας ορισμένης αυτονομίας, την οποία οι τοπικές ελίτ δεν είχαν καν ζητήσει. Ειδικά η δεύτερη πρότασή του συνάντησε αρκετές αντιδράσεις στο Παρίσι, καθώς τη στιγμή που διατυπώθηκε η μητρόπολη πάσχιζε να αποτρέψει την απόσχιση μιας άλλης αυτόνομης περιοχής, της Νέας Καληδονίας.
Οι γηγενείς Κανάκ
Σε αυτό το γεωστρατηγικά σημαντικό αρχιπέλαγος του νοτιοδυτικού Ειρηνικού Ωκεανού, όπου άνθησε το δουλεμπόριο, οι γηγενείς Κανάκ εξεγέρθηκαν επανειλημμένως εναντίον της γαλλικής αποικιοκρατίας. Το 1999, οι συμφωνίες της Νουμέα άνοιξαν τον δρόμο για την πολιτική επίλυση του συνταγματικού προβλήματος, προβλέποντας τρία δημοψηφίσματα με το ερώτημα της ανεξαρτησίας. Στο πρώτο από αυτά, που έγινε το 2018, το «Οχι» επικράτησε με 56,7%. Δύο χρόνια αργότερα, στη δεύτερη απόπειρα των οπαδών της ανεξαρτησίας, η ψαλίδα έκλεισε και το «Οχι» υπερίσχυσε με 53,3%. Το τρίτο και τελευταίο δημοψήφισμα έχει προγραμματιστεί για τις 12 Δεκεμβρίου. Το μπλοκ της απόσχισης έτρεφε σοβαρές ελπίδες ότι θα επικρατήσει, αλλά η πανδημία ανέτρεψε τα δεδομένα, καθώς περιόρισε την προεκλογική εκστρατεία, ενώ η υγειονομική και εμβολιαστική βοήθεια από τη μητρόπολη ήταν καθοριστικής σημασίας για την αντιμετώπιση της κρίσης.
Με αυτά τα δεδομένα, το μπλοκ της απόσχισης ζήτησε να μετατεθεί το δημοψήφισμα για τον Σεπτέμβριο του 2022 και, από τη στιγμή που το Παρίσι απέρριψε την αναβολή, κάλεσαν τον κόσμο να μην προσέλθει στις κάλπες. Σε κάθε περίπτωση, το πρόβλημα της Νέας Καληδονίας θα μείνει ανοιχτό. Ενδεχόμενη απόσχιση θα σημάνει, πιθανότατα, ότι το αρχιπέλαγος θα συνδεθεί στενά με την Κίνα, από την οικονομία της οποίας θα εξαρτάται η επιβίωσή του. Κάτι τέτοιο θα αποτελούσε μεγάλη γεωπολιτική ήττα για τη Γαλλία στον Ειρηνικό, λίγους μήνες ύστερα από το ράπισμα που δέχθηκε με την υπόθεση των αυστραλιανών υποβρυχίων και το σύμφωνο AUKUS μεταξύ ΗΠΑ, Βρετανίας και Αυστραλίας.
Κυκεώνας προβλημάτων και στο Σαχέλ
Από το καλοκαίρι του 2014, γαλλικές στρατιωτικές δυνάμεις διεξάγουν σε πέντε πρώην αποικίες της Γαλλίας στην υποσαχάρια Αφρική (Νίγηρα, Μάλι, Τσαντ, Μαυριτανία και Μπουρκίνα-Φάσο) την επιχείρηση Burkhane εναντίον ισλαμικών τρομοκρατικών οργανώσεων που συνδέονται με την Αλ Κάιντα, το Ισλαμικό Κράτος και την Μπόκο Χαράμ. Η περιοχή έχει μεγάλη σημασία για τη Γαλλία, πέραν των άλλων γιατί από αυτήν προμηθεύεται μεγάλο μέρος από το ουράνιο που χρειάζεται στους ατομικούς αντιδραστήρες της. Το περασμένο Σαββατοκύριακο, οι Γάλλοι στρατιώτες που μπήκαν στην πόλη Τέρα του Νίγηρα αντιμετώπισαν ένα εχθρικό πλήθος με συνθήματα «Κάτω η Γαλλία», βροχή από πέτρες και απόπειρες πυρπόλησης της αυτοκινητοπομπής. Ο πρόεδρος Μακρόν έχει ήδη υποσχεθεί τη σταδιακή αποχώρηση από το Σαχέλ και αναζητεί τρόπους κάλυψης των προβλημάτων ασφαλείας από μια ευρωπαϊκή δύναμη. Το μεγάλο πρόβλημα για τη Γαλλία είναι ότι η Ρωσία, μέσω του ιδιωτικού γκρουπ μισθοφόρων Wagner, προσφέρει προστασία στους ηγέτες εύθραυστων καθεστώτων στην Αφρική, όπως ο Νίγηρας και η Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία, φιλοδοξώντας να αποκτήσει μεγάλη πολιτική επιρροή με ελάχιστο τίμημα.