Στις 12 Φεβρουαρίου έφυγε από τη ζωή η Mireille Delmas-Marty, μία από τις μεγαλύτερες νομικές μορφές του 20ού αιώνα, αφήνοντάς μας απίστευτα φτωχότερους, παρά το τεράστιο έργο που άφησε πίσω της.
Η Mireille Delmas-Marty, που γεννήθηκε στο Παρίσι το 1941, ήταν εξαίρετη πανεπιστημιακός η οποία ξεκίνησε με υφηγεσία στο ποινικό δίκαιο και τις εγκληματολογικές επιστήμες για να επεκταθεί εν τέλει στη βαθύτατη γνώση ολόκληρου του Δικαίου. Ξεκίνησε την ακαδημαϊκή της καριέρα στο Πανεπιστήμιο της Λιλ και στη συνέχεια της Σορβόννης, για να συνεχίσει το 2002 στο Κολέγιο της Γαλλίας, κατέχοντας την έδρα «Συγκριτικές νομικές σπουδές και διεθνοποίηση του δικαίου», όπου και περάτωσε την καριέρα της το 2012. Ηταν επίτιμη διδάκτωρ πολλών πανεπιστημίων σε όλο τον κόσμο και μέλος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών της Γαλλίας. Επίσης, είχε διατελέσει πρόεδρος της Εποπτικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Καταπολέμησης της Απάτης, μέλος του διοικητικού συμβουλίου της γαλλικής Επιτροπής για την UNESCO, καθώς και ειδικός σύμβουλος του εισαγγελέα του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Το 2016 της απονεμήθηκε ο τίτλος του Μέγα Αξιωματικού της Λεγεώνας της Τιμής της Γαλλίας. Είχε προεδρεύσει ή συμμετάσχει σε πολυάριθμες επιτροπές, μεταξύ των οποίων για την αναθεώρηση του γαλλικού Συντάγματος, τη μεταρρύθμιση του γαλλικού ποινικού κώδικα κ.ά. Στη Mireille Delmas-Marty οφείλουμε τον θεσμό της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας χάρη στο οραματικό σχέδιο του Corpus Juris, του οποίου υπήρξε η συντονίστρια. Τα πολυάριθμα βιβλία της έχουν μεταφραστεί σε 11 γλώσσες.
Είχα την απίστευτη τύχη να έχω μαθητεύσει κοντά της, σε προδιδακτορικό και διδακτορικό επίπεδο, όταν ήταν καθηγήτριά μου στη Σορβόννη και επιβλέπουσα της διατριβής μου και εκτός από την ευρύτητα των γνώσεών της, τη σφαιρικότητα, τη λεπτομερή της εμβάθυνση σε κάθε θεματική, αλλά και τη δυνατότητα διεπιστημονικής σύγκρισης που διέθετε σε κάθε τομέα του δικαίου, κάτι που αποτελεί εξαιρετικό προτέρημα για νομικό, είχε σπάνιες αρετές και ως άνθρωπος. Υπήρξε ακούραστη οραματίστρια ενός καλύτερου κόσμου, έχοντας αφιερώσει τη ζωή της και το έργο της σ’ αυτό τον στόχο και στην προάσπιση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η Mireille Delmas-Marty ήταν η μοναδική που έβλεπε το Δίκαιο σφαιρικά, ως αδιάσπαστο όλον και όχι κατακερματισμένο σε κλάδους και η πρώτη που τόνισε την ανάγκη για μια ασαφή λογική του Δικαίου σε υπερεθνικό επίπεδο, με προϋπόθεση την ύπαρξη ενός νομικού πλουραλισμού βασισμένου σε κοινές αρχές συνυφασμένες με τα ανθρώπινα δικαιώματα (Le Flou du droit: Du code pénal aux droits de l’homme, Quadrige, PUF, 2004).
Στην αρχή της καριέρας της έδωσε έμφαση στην αντεγκληματική πολιτική ως θεωρίας κοινωνικού ελέγχου, μέσω των μοντέλων αντεγκληματικής πολιτικής που οικοδόμησε, μελετώντας και ταξινομώντας τα διάφορα νομικά και κοινωνικά συστήματα απάντησης στο έγκλημα με το έργο της «Πρότυπα και τάσεις αντεγκληματικής πολιτικής» (1983).
Στη συνέχεια ασχολήθηκε με πολλά και διαφορετικά ζητήματα, που τα περισσότερα είχαν κοινό τόπο τον ρόλο του Δικαίου και των δικαιωμάτων του ανθρώπου απέναντι στη ραγδαία προέλαση της παγκοσμιοποίησης τα τελευταία 30 χρόνια. Η Mireille Delmas-Marty κατάλαβε πρώτη τη διάσταση που δημιούργησε η παγκοσμιοποίηση μεταξύ προστασίας της αγοράς και προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Παράλληλα, αντιλήφθηκε –και πάσχισε όσο μπόρεσε να αποτρέψει– την ολίσθηση του φιλελεύθερου και δημοκρατικού μοντέλου αντεγκληματικής πολιτικής σε αυταρχικό, λόγω των μέτρων αυξημένης ασφάλειας, καυτηριάζοντας την υπέρμετρη καταστολή (Libertés et sûreté dans un monde dangereux, Seuil, 2009). Στο πλαίσιο της παγκόσμιας διακυβέρνησης, όπως διαμορφώθηκε, η Mireille Delmas-Marty δεν διακρίνει χώρο για έναν νομικό ανθρωπισμό. Ωστόσο, βαθύτατα αισιόδοξη στην ανθρώπινη φύση, αντιτείνει στην επερχόμενη κατάρρευση την οικουμενικότητα και την κοινότητα ενός αλληλέγγυου και πλουραλιστικού πεπρωμένου (Forces imaginantes du droit, 4 τόμοι, εκδ. Seuil, 2004-2011). Πολύ νωρίς αναρωτήθηκε ποιος είναι ο ρόλος του Δικαίου στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, δεδομένου ότι η τελευταία, αφενός ενισχύει τον «νομικό ανθρωπισμό» μέσω της διεθνούς ανάπτυξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημιουργίας διεθνούς ποινικής δικαιοσύνης και από την άλλη τον απειλεί με τους αυστηρότερους ελέγχους της μετανάστευσης, την αύξηση του κοινωνικού αποκλεισμού, την αύξηση των περιβαλλοντικών εγκλημάτων, την εμμονή των σοβαρότερων διεθνών εγκλημάτων ή τους κινδύνους υποδούλωσης του ανθρώπου που διαφαίνονται από την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών.
Η Mireille Delmas-Marty κατάλαβε πρώτη τη διάσταση που δημιούργησε η παγκοσμιοποίηση μεταξύ προστασίας της αγοράς και προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Τα τελευταία χρόνια της άρεσε να παίζει με αντίθετες έννοιες, όπως ελευθερία – ασφάλεια, συνεργασία – ανταγωνισμός, ένταξη – αποκλεισμός, καινοτομία – διατήρηση, αλλά και να εκφράζεται μέσα από μεταφορές και ναυτικά σύμβολα (Aux quatre vents du monde, Seuil, 2016), θεωρώντας ότι για να βγούμε από τη δίνη της παγκοσμιοποίησης πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τον νομικό ανθρωπισμό ως πυξίδα (Sortir du pot au noir – L’humanisme juridique comme boussole, Buchet Chastel, 2019). Δεδομένου ότι σήμερα ζούμε σ’ έναν κόσμο παγιδευμένο σε αντίθετους ανέμους, ανάμεσα στην παράλυση και το ναυάγιο, θεωρούσε ότι είναι δύσκολο «να βρούμε πυξίδα που θα μας επέτρεπε να ξεφύγουμε από την αταξία, να σταθεροποιήσουμε το ασταθές και να σκεφτούμε το απρόβλεπτο», γιατί δεν αρκεί να τοποθετήσουμε την ανθρωπότητα και τις αξίες της στο κέντρο του κόσμου, αλλά επιπλέον είναι απαραίτητο «να ρυθμίσουμε τους ανέμους γύρω από κοινές αρχές και να εφεύρουμε την πυξίδα ενός ανθρωπισμού που θα επεκτείνεται σ’ ολόκληρο τον πλανήτη και θα καθοδηγεί τους ανθρώπους στους απρόβλεπτους δρόμους του κόσμου».
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ήταν καθοριστική η συμβολή της στην υιοθέτηση της Σύμβασης των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή του 2016, που είναι ίσως η μόνη σύμβαση που έχει τύχει καθολικής αποδοχής από τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ, παρ’ όλο που ακόμη περιμένουμε να δούμε κάποιο θετικό βήμα.
Σ’ ένα από τα τελευταία της άρθρα (εφημερίδα Le Monde, 2 Μαρτίου 2021) τόνισε και πάλι τη φρενίτιδα για την ασφάλεια και τις οπισθοδρομήσεις που αυτή επιβάλλει στο κράτος δικαίου, αυτή τη φορά σχετικά με τα μέτρα κατά της πανδημίας, όπου κατήγγειλε «την ίδια εμμονή με την ασφάλεια, το ίδιο όνειρο ενός κόσμου χωρίς κίνδυνο, έγκλημα και ασθένειες», καταλήγοντας ότι θα χαιρόταν αν δεν γνώριζε «πόσο εύκολα το όνειρο ενός τέλειου κόσμου μπορεί να μετατραπεί σε εφιάλτη των κοινωνιών του φόβου».
Καλό σου ταξίδι αγαπημένη μου Δασκάλα!
* Η κ. Αθανασία Συκιώτου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΔΠΘ.