Πολύς λόγος γίνεται σήμερα στην Ευρώπη για επιστροφή του πολέμου στη Γηραιά Ηπειρο μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο πόλεμος βέβαια δεν έπαψε και μετά το 1945 να μαίνεται σε όλο τον πλανήτη, με διάφορες μορφές και με εκατομμύρια νεκρούς, αλλά γινόταν και γίνεται μακριά από τα ευρωπαϊκά σύνορα και έτσι οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να κοιμούνται ήσυχοι. Σε καμία περίπτωση πάντως δεν αληθεύει ότι μόλις τώρα, μετά την 24η Φεβρουαρίου 2022, ο πόλεμος επιστρέφει στην Ευρώπη, γιατί έχει προηγηθεί ο πόλεμος της Γιουγκοσλαβίας στα τέλη του 20ού αιώνα, αλλά καθώς εκείνος αφορούσε τους Βαλκάνιους, κανένας πολίτης ευρωπαϊκής χώρας δεν αισθανόταν απειλημένος. Ο σημερινός πόλεμος της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας αντιμετωπίζεται και ως απειλή εναντίον της Ευρώπης –και είναι πράγματι, ιδίως για όμορα της Ρωσίας κράτη–, γι’ αυτό ακριβώς και θεωρούν οι Ευρωπαίοι πολιτικοί και πολίτες ότι ο πόλεμος ξαναγύρισε στον τόπο τους. Ο πόλεμος τούτος στην Ουκρανία έχει, μέσα σε όλα τα άλλα, αναζωπυρώσει και τη γενικότερη φιλοσοφική συζήτηση περί πολέμου.
Οποιαδήποτε σοβαρή σχετική συζήτηση δεν μπορεί να προσπεράσει το ερώτημα αν ένας πόλεμος μπορεί να είναι δίκαιος, δηλαδή ηθικός. Πόλεμος σημαίνει φόνος, ακρωτηριασμένα μέλη, χυμένα άντερα, γκρεμισμένα σπίτια, ισοπεδωμένες πόλεις, προσφυγιά. Μπορεί κάτι τέτοιο να είναι ηθικό; Ηταν αναμενόμενο το παμπάλαιο αυτό ερώτημα να απασχολήσει κυρίως τη χριστιανική σκέψη, όχι μόνο επειδή το ου φονεύσεις συμπυκνώνει τη βιβλική ηθική και η αγάπη για τους εχθρούς βρίσκεται στο κέντρο της ευαγγελικής διδασκαλίας, αλλά και γιατί ο ίδιος ο Χριστός πέθανε εκουσίως πάνω στον Σταυρό. Μπορεί να συμβιβαστεί ο πόλεμος με την εντολή πως, αν σε χαστουκίσουν στο ένα μάγουλο, να γυρίσεις και το άλλο; Οι ανά τους αιώνες χριστιανοί στοχαστές ωστόσο έχουν επίγνωση, από την άλλη, ότι η πλήρης άρνηση κάθε είδους βίας μπορεί να αφήνει το κακό να προχωράει ανεμπόδιστο, και κάτι παραπάνω: μπορεί να αποτελεί συνενοχή στο κακό. Αποδέχθηκε λοιπόν η χριστιανική σκέψη, κυρίως οι δομινικανοί Ακινάτης (1225-1274) και Βιτόρια (1483-1546), την πρόκληση του ζόρικου ερωτήματος και έκρινε ότι μπορεί να υπάρχει δίκαιος πόλεμος –η πατρότητα του όρου ανήκει στον Αυγουστίνο– και διατύπωσε τα κριτήρια και τους όρους ενός τέτοιου πολέμου. Αυτά τα κριτήρια, όπως τα έχει διαμορφώσει σε βάθος χρόνου η καθολική διδασκαλία, διακρίνονται σήμερα σε εκείνα που δικαιολογούν έναν πόλεμο (jus ad bellum) και σε όσα αφορούν την ίδια τη διεξαγωγή του πολέμου, ανεξάρτητα από τα αίτιά του (jus in bello). Τα κύρια κριτήρια της πρώτης ομάδας (jus ad bellum), προκειμένου να κριθεί ένας πόλεμος δίκαιος, είναι να κηρύσσεται για δίκαιη υπόθεση (causa justa), δηλαδή κατά βάσιν για νόμιμη άμυνα ή για ανατροπή τυραννικού καθεστώτος, να αποτελεί την έσχατη επιλογή, να κηρύσσεται από νομιμοποιημένη αρχή (auctoritas principis), να ισχύει η αρχή της αναλογικότητας. Επειδή όλα αυτά μπορεί να τα επικαλείται κανείς προσχηματικά, ο Ακινάτης θα προσθέσει και το κριτήριο της έντιμης πρόθεσης (intentio recta) – αυτή όμως μπορεί να την κρίνει ουσιαστικά μόνον ο Θεός. Της δεύτερης ομάδας (jus in bello) το κύριο κριτήριο είναι η προστασία των αμάχων.
Είναι η έσχατη επιλογή για να μην προχωρήσει το κακό ανεμπόδιστο. Ας μην τον ηθικοποιούμε όμως σε καμία περίπτωση και πολύ περισσότερο ας μην τον εκθειάζουμε.
Ο Πάπας Φραγκίσκος στην εγκύκλιο Fratelli tutti (2020) θα δηλώσει ότι «είναι πολύ δύσκολο σήμερα να υπερασπιστούμε τα ορθολογικά κριτήρια, που διαμορφώθηκαν σε άλλες εποχές, για να μιλήσουμε για τη δυνατότητα ”δίκαιου πολέμου”» (§ 258, βλ. και σημ. 242: «Η έννοια του ”δίκαιου πολέμου”, την οποία δεν υποστηρίζουμε πια σήμερα»). Είναι αλήθεια ότι μετά τη Β΄ Βατικανή Σύνοδο (1962-1965) η θεωρία του δίκαιου πολέμου έχει ουσιαστικά αποσυρθεί από την κυκλοφορία, αλλά ο Φραγκίσκος διαφοροποιείται ριζικότερα από τους προηγούμενους Πάπες γιατί δεν την παραμερίζει απλώς σιωπηρά, αλλά την αρνείται ρητά, γιατί δεν θέλει να κάνει πως δεν καταλαβαίνει αυτό που γνωρίζουμε όλοι μας, ότι δηλαδή κάθε εμπόλεμο μέρος ισχυρίζεται πάντα –όπως έκανε εξάλλου και η ίδια η Καθολική Εκκλησία κατά το παρελθόν– ότι τα κριτήρια αυτά πληρούνται από την πλευρά του.
Αν ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής, κάθε ζωής, είναι απόλυτη αξία, τότε κανένας πόλεμος δεν μπορεί να είναι δίκαιος. Ο πόλεμος είναι δυστυχία, δίκαιη μπορεί να γίνει μόνο η ειρήνη. Αν κανένας πόλεμος δεν μπορεί να είναι δίκαιος, αφού πόλεμος σημαίνει φόνος, μπορεί ωστόσο κάποτε να είναι αναγκαίος. Αυτό που λέω μοιάζει με σόφισμα, μα πιστεύω πως δεν είναι, με την έννοια ότι εξακολουθεί να θεωρεί τον πόλεμο ακραίο κακό, δεν τον ηθικοποιεί. Ο πόλεμος είναι η έσχατη επιλογή, την οποία αναγκαζόμαστε να κάνουμε για να μην προχωρήσει το κακό ανεμπόδιστο. Ας μην ηθικοποιούμε όμως σε καμία περίπτωση τον πόλεμο, και πολύ περισσότερο ας μην τον εκθειάζουμε.
Την αφορμή για τούτο το σημείωμα την έδωσε η περί πολέμου γενικότερη συζήτηση που έχει προκαλέσει η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Ανήκω και εγώ σε εκείνους που πιστεύουν ότι ο δικτάτορας Πούτιν πρέπει να ηττηθεί, ότι η Ουκρανία πρέπει να νικήσει. Ξέρω τι σημαίνει αυτό στην πράξη. Δεν μπορώ ωστόσο να δεχτώ τον γεωπολιτικό κυνισμό, ούτε, πολύ περισσότερο, να συμμεριστώ τις πολεμοχαρείς κραυγές, τον ενθουσιασμό και τις ζητωκραυγές για τα πολεμικά κατορθώματα. Αν ο πόλεμος δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει σε τούτο τον κόσμο, «έως αν η αυτή φύσις των ανθρώπων η» (Θουκυδίδης, 3, 82, 2), ας πάψουμε τουλάχιστον να τον εξαγιάζουμε.
