Το πρόσφατο ταξίδι του υπουργού Εξωτερικών Γιώργου Γεραπετρίτη στην Αρμενία επιβεβαίωσε την ειδική σχέση ανάμεσα στις δύο χώρες. Η ελληνική διπλωματία έχει «εξευρωπαϊστεί» σε σημαντικό βαθμό τις τελευταίες δεκαετίες, όπως φανερώνει η αυστηρή και συνεχώς επαναλαμβανόμενη προσήλωση στο διεθνές δίκαιο. Ωστόσο, η διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής δεν είναι μια αποστειρωμένη διαδικασία. Στην περίπτωση της Αρμενίας, η ιστορία, ο πολιτισμός και η συλλογική μνήμη παίζουν καθοριστικό ρόλο στις διμερείς σχέσεις.
Η ελληνική παρουσία στον Καύκασο χρονολογείται από την εποχή του δεύτερου αποικισμού (8ο-7ο αιώνα π.Χ.), αν και ο μύθος της Αργοναυτικής Εκστρατείας παραπέμπει σε παλιότερες εποχές. Είναι γνωστό ότι Αρμένιοι αναρριχήθηκαν τόσο στην πολιτική (π.χ. αυτοκράτορας Λέων Ε΄), όσο και στη στρατιωτική ιεραρχία (π.χ. στρατηγός Ναρσής) του βυζαντινού κράτους. Η Αλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και ο οθωμανικός ζυγός σφυρηλάτησαν την κοινή ιστορική πορεία Ελλήνων και Αρμενίων. Στα τέλη της δεκαετίας του 1910 δημιουργήθηκαν στην περιοχή του Πόντου κοινές ελληνοαρμενικές αντάρτικες ομάδες, ενώ η αρμενική λεγεώνα του στρατηγού Τορκόμ αγωνίστηκε με απαράμιλλο ηρωισμό πλάι στο ελληνικό εκστρατευτικό σώμα στη Μικρά Ασία. Οι δύο λαοί μοιράστηκαν την κοινή μοίρα του ξεριζωμού, με 100.000 Αρμενίους να ακολουθούν τους Ελληνες στον δρόμο της προσφυγιάς προς τη μητροπολιτική Ελλάδα.
Η Ελλάδα ήταν μία από τις πρώτες χώρες που αναγνώρισαν διπλωματικά το νεοσύστατο αρμενικό κράτος. Η Αθήνα αρνήθηκε για προφανείς λόγους να αναγνωρίσει την αποσχισμένη δημοκρατία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η οποία βρισκόταν μέσα στα διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορα του Αζερμπαϊτζάν. Η ελληνική οικονομική υποστήριξη προς την απομονωμένη Αρμενία δεν ήταν καθόλου αμελητέα. Η χώρα μας αποτέλεσε τη δεκαετία του 1990 έναν από τους μεγαλύτερους επενδυτές στην αρμενική οικονομία. Ο Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος απέκτησε το 90 τοις εκατό της Armentel το 1997, καταβάλλοντας περίπου 150 εκατ. δολάρια.
Παράλληλα, η ελληνική πλευρά προσπάθησε να ενισχύσει τη στρατιωτική της διπλωματία στην περιοχή. Η υπογραφή του πρωτοκόλλου στρατιωτικής συνεργασίας, τον Ιούνιο του 1996, ήταν ένα ορόσημο για τη σύσφιγξη των σχέσεων ανάμεσα στην Αθήνα και το Ερεβάν. Επίσης, η ελληνική κυβέρνηση χρηματοδότησε την εκπαίδευση και στη συνέχεια την ένταξη μιας διμοιρίας των αρμενικών ενόπλων δυνάμεων στην ελληνική ειρηνευτική δύναμη του ΝΑΤΟ στο Κόσοβο. Η ελληνική στρατηγική επί υπουργίας Γεράσιμου Αρσένη κινήθηκε στη λογική δημιουργίας στρατιωτικών συμμαχιών με χώρες στον περίγυρο της Τουρκίας που θα εξισορροπούσαν την επιθετικότητα της Αγκυρας στο Αιγαίο και την Κύπρο.
Η Αθήνα δύναται να επιταχύνει τη σταδιακή ενσωμάτωση των Αρμενίων στις ευρωατλαντικές δομές και να εμβαθύνει την αμυντική συνεργασία με το Ερεβάν πέρα από τον τομέα της στρατιωτικής εκπαίδευσης.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, το ενδιαφέρον των ελληνικών κυβερνήσεων για την Αρμενία και τα τεκταινόμενα στον Νότιο Καύκασο άρχισε να μειώνεται σταδιακά. Σε αυτό συνέβαλαν κυρίως τρεις παράγοντες. Πρώτον, η φυγή της ευάριθμης ελληνικής κοινότητας από την περιοχή προς την Ελλάδα. Πολλοί ομογενείς εγκατέλειψαν την Αρμενία και τη Γεωργία για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους, χωρίς διάθεση επιστροφής. Δεύτερον, η πρόσκαιρη ύφεση της έντασης στις σχέσεις Αθήνας – Αγκυρας λόγω της διαδικασίας του Ελσίνκι δημιούργησε μια νέα αντίληψη για τα ελληνοτουρκικά. Η σχέση με την Αρμενία ήταν μια παράπλευρη απώλεια αυτής της εξέλιξης, αφού οι ελληνικές κυβερνήσεις της περιόδου δεν ήθελαν να ενεργοποιήσουν τα τουρκικά εθνικιστικά αντανακλαστικά. Τρίτον, η ενεργειακή συνεργασία με το Αζερμπαϊτζάν και η κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου TANAP/TAP οδήγησαν σε περαιτέρω αποστασιοποίηση της Αθήνας από την Αρμενία. Οι ελληνο-αζερικές σχέσεις δεν ήταν βέβαια ποτέ ανέφελες, όπως φανερώνει η αζερική υποστήριξη προς το ψευδοκράτος των Κατεχομένων.
Σήμερα, η κατάσταση στον Νότιο Καύκασο παραμένει εξαιρετικά έκρυθμη και απρόβλεπτη. Μετά την αιφνιδιαστική επίθεση των αζερικών δυνάμεων εναντίον του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το σύνολο του τοπικού αρμενικού πληθυσμού έχει βρει καταφύγιο στην Αρμενία. Εκμεταλλευόμενο τη στρατιωτική του υπεροχή και την αδιαφορία της Δύσης και της Ρωσίας, το Μπακού συνεχίζει να απειλεί το Ερεβάν με νέες στρατιωτικές επιχειρήσεις. Αυτή τη φορά, στόχος της αζερικής ηγεσίας είναι η αρμενική περιοχή του Zangezur που βρίσκεται ανάμεσα στο Αζερμπαϊτζάν και τον αζερικό θύλακο του Ναχιτσεβάν. Σε ένα τέτοιο εφιαλτικό σενάριο, η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν θα αποκτήσουν κοινά σύνορα και θα αλλάξουν συθέμελα οι συσχετισμοί ισχύος στην ευρύτερη περιοχή.
Οι πιέσεις της διεθνούς κοινότητας φαίνεται να έχουν αποσοβήσει προς το παρόν το ενδεχόμενο μιας αζερικής επίθεσης εναντίον της Αρμενίας. Ωστόσο, το Ερεβάν χρειάζεται επειγόντως ισχυρή διπλωματική, στρατιωτική και οικονομική υποστήριξη. Η ελληνική πλευρά δύναται να επιταχύνει τη σταδιακή ενσωμάτωση της μικρής χώρας στις ευρωατλαντικές δομές. Επιπρόσθετα, η Αθήνα πρέπει να εμβαθύνει την αμυντική συνεργασία με την Αρμενία πέρα από τον τομέα της στρατιωτικής εκπαίδευσης. Η Ελλάδα έχει συμφέρον και κυρίως ηθική υποχρέωση να κάνει ό,τι μπορεί για την προστασία και την ευημερία της Αρμενίας.
*Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London.