«Ο καρκίνος δεν είναι μία ασθένεια, αλλά πολλές. Τις αποκαλούμε όλες με το ίδιο όνομα επειδή έχουν ένα θεμελιώδες κοινό χαρακτηριστικό: τη μη φυσιολογική ανάπτυξη των κυττάρων. Για να συμβαδίσουμε με τον καρκίνο πρέπει να επινοούμε συνεχώς· να μαθαίνουμε και να ξεχνάμε στρατηγικές», έγραφε ο ογκολόγος Σιντάρτα Μούκερτζι, καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης, στο πολυβραβευμένο βιβλίο του «Η μεγάλη ασθένεια», το 2011. Από τότε δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια, αλλά πάρα πολλά έχουν αλλάξει. Μια κοσμογονία έχει συντελεστεί στον πόλεμο της επιστήμης με τη νόσο, η οποία όμως επιμένει, επινοώντας και εκείνη αντιστάσεις. Η πρόσφατη πρόβλεψη του Διεθνούς Οργανισμού Ερευνών για τον Καρκίνο, τμήματος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, βασισμένη σε στοιχεία από 185 χώρες, το αποδεικνύει: μέχρι το 2050 τα περιστατικά καρκίνου θα έχουν αυξηθεί κατά 77%, θα αγγίζουν τα 35 εκατ. ετησίως και οι θάνατοι τα 18 εκατ.
Τι συμβαίνει; Είναι αξιόπιστες οι εκτιμήσεις; Ποιοι παράγοντες προκαλούν αυτή την έκρηξη; Ποιοι είναι πιο ευάλωτοι απέναντι στην ασθένεια; Ποιες μορφές της είναι οι πιο συνήθεις; Πιο επικίνδυνες; Τα ερωτήματα αυτά θέσαμε σε επιφανείς Ελληνες επιστήμονες της χώρας μας και του εξωτερικού. Μέσα από τις απαντήσεις τους σχηματίζεται το παζλ μιας νόσου που εξακολουθεί να προκαλεί πόνο και απώλειες, όμως δεν είναι πια ανίκητη.
«Οι προβλέψεις βασίζονται σε μια σειρά από μοντέλα και δύσκολα θα διαψευστούν. Πρέπει, όμως, να έχουμε στο μυαλό μας ότι ο καρκίνος είναι νόσος πολλών ταχυτήτων, παρουσιάζει τεράστια ετερογένεια, και μεταξύ των χωρών και εντός κάθε χώρας, ανάλογα με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που επικρατούν. Η προϊούσα δυτικοποίηση των χωρών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, για παράδειγμα, τις φέρνει ολοένα και “πιο κοντά” στον καρκίνο, κι αυτή η τάση αποτυπώνεται στην έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας. Αλλάζει η διατροφή των κατοίκων τους, μειώνεται η σωματική τους δραστηριότητα, η συνήθεια του καπνίσματος επεκτείνεται και στις γυναίκες», επισημαίνει ο Κώστας Τσιλίδης, καθηγητής Επιδημιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και επίκουρος καθηγητής Επιδημιολογίας του Καρκίνου στο Imperial College του Λονδίνου.
«Το πού ζεις σε μεγάλο βαθμό προσδιορίζει το αν θα ζήσεις σε περίπτωση που νοσήσεις. Στις ΗΠΑ αυτό είναι πολύ εμφανές: η θνησιμότητα των Αφροαμερικανών, δεδομένων των συνθηκών ζωής τους –φτώχεια, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, μη δυνατότητα πρόσβασης στο σύστημα υγείας–, προσεγγίζει τα αντίστοιχα χωρών του Τρίτου Κόσμου», συνεχίζει ο κ. Τσιλίδης. «Πέρα από αυτό το γενικό υπόβαθρο, όμως, κάθε τύπος της ασθένειας επηρεάζεται από άλλους παράγοντες. Ο επιπολασμός του καρκίνου του μαστού αυξάνεται –και σε νεαρές ηλικίες– γιατί πέρα από τους γνωστούς “ενόχους” (παχυσαρκία, κατανάλωση αλκοόλ κ.ά.) έχει αλλάξει το αναπαραγωγικό προφίλ των γυναικών: κάνουν λιγότερα παιδιά ή καθόλου. Με δεδομένο ότι ο συγκεκριμένος καρκίνος είναι ορμονοεξαρτώμενος, η τεκνοποίηση θα τις προστάτευε. Η ηλικία της πρώτης κύησης παίζει επίσης ρόλο. Η πρώιμη εμμηναρχή και η όψιμη εμμηνόπαυση, που παρατηρούνται πολύ συχνά σήμερα, αποτελούν επιπλέον παράγοντες κινδύνου, γιατί ανοίγουν το παράθυρο έκθεσης στα οιστρογόνα».
«Για να εκτιμήσει κανείς την επιβάρυνση από τον καρκίνο και τους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες που την επηρεάζουν, είναι σημαντικό να μελετήσει όχι μόνο τον αριθμό των καινούργιων περιστατικών αλλά και των θανάτων», διευκρινίζει η Ευανθία Γαλάνη, καθηγήτρια Ογκολογίας και πρύτανης ανάπτυξης της Mayo Clinic. «Στις ΗΠΑ η θνησιμότητα από καρκίνο έχει ελαττωθεί την τελευταία εικοσαετία (με βάση τα στοιχεία της περιόδου 1991-2021). Υπολογίζουμε ότι τουλάχιστον 4 εκατ. θάνατοι αποφεύχθηκαν στη διάρκεια αυτών των δύο δεκαετιών λόγω της μείωσης του αριθμού των καπνιστών, της συστηματικής προσπάθειας για πιο έγκαιρη διάγνωση κάποιων μορφών καρκίνου (μαστού, παχέος εντέρου, πνεύμονα) και των πιο αποτελεσματικών θεραπειών. Από την άλλη, στο ίδιο χρονικό διάστημα υπήρξε αύξηση των νέων διαγνώσεων για τις έξι από τις δέκα πιο συνηθισμένες μορφές καρκίνου – εν μέρει λόγω της ευρύτερης εφαρμογής διαγνωστικών μεθόδων οι οποίες επιτρέπουν τον εντοπισμό νεοπλασιών σε αρχικά στάδια».
Στους κάτω των 50
«Aπό τη διεθνή βιβλιογραφία και από την καθημερινή εμπειρία στην κλινική μας, μπορώ με σιγουριά να πω ότι δεν υπάρχει ενιαία εικόνα· η τάση αλλού είναι ανοδική και αλλού καθοδική. Μεγάλη και ιδιαίτερα ανησυχητική αύξηση, και μάλιστα σε συμπολίτες μας κάτω των πενήντα ετών, παρουσιάζει ο καρκίνος του παχέος εντέρου. Σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο ισχύει αυτό: από το 1990 έως το 2020 τα περιστατικά αυξήθηκαν κατά 70% στις χώρες του G20. Οι παράγοντες που κυρίως ευθύνονται είναι η κακή διατροφή και η έλλειψη άσκησης. Το μικροβίωμά μας αλλάζει λόγω της κατανάλωσης τροφίμων με υψηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λιπαρά και ζάχαρη, η σύνθεσή του μεταβάλλεται αρνητικά με αλυσιδωτές αντιδράσεις στη λειτουργία του ανοσοποιητικού μας συστήματος και του οργανισμού μας γενικότερα», εξηγεί ο Ηλίας Αθανασιάδης, διευθυντής της Ογκολογικής Κλινικής του νοσοκομείου «Μητέρα» και επίκουρος καθηγητής Ογκολογίας στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο Northwestern.
«Αύξηση υπάρχει και στα περιστατικά καρκίνου του μαστού, όμως σήμερα διαθέτουμε πολύ αποτελεσματικά όπλα για να πολεμήσουμε τη νόσο και οι θάνατοι διαρκώς μειώνονται. Στον πνεύμονα δυστυχώς δεν συμβαίνει το ίδιο, εκεί ο καρκίνος παραμένει ο πιο θανατηφόρος. Επιπλέον, υπάρχει μια αντίφαση. Από τη μια η συνήθεια του καπνίσματος έχει υποχωρήσει αισθητά, με συνέπεια τα περιστατικά σε καπνιστές να είναι λιγότερα. Από την άλλη, όμως, υπάρχουν ολοένα και περισσότερες καρκινογενέσεις σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ούτε ένα τσιγάρο, κατοίκους αστικών και βιομηχανικών περιοχών με ατμοσφαιρική ρύπανση και υψηλή συγκέντρωση αιωρούμενων μικροσωματιδίων (PM2.5), τα οποία προκαλούν φλεγμονή στους πνεύμονες που οδηγεί σε όγκους».
77% εκτιμάται ότι θα είναι η αύξηση των περιστατικών καρκίνου έως το 2050 (θα αγγίζουν τα 35 εκατ. ετησίως και οι θάνατοι τα 18 εκατ.) στις 185 χώρες από τις οποίες αντλεί στοιχεία ο Διεθνής Οργανισμός Ερευνών για τον Καρκίνο.
Αν σκεφτεί κανείς ότι στην Ευρώπη, σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, το 95% του αστικού πληθυσμού εκτίθεται σε επίπεδα τέτοιων επικίνδυνων σωματιδίων σε ποσοστά πολύ πάνω από τις συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, καταλαβαίνει πόσο αναμένεται να γιγαντωθεί τα επόμενα χρόνια το κύμα της νόσου. «Ειδικά οι Millennials, δηλαδή τα άτομα που γεννήθηκαν μεταξύ 1981 και 1995, φαίνεται πως απειλούνται σοβαρότερα από καρκίνους του παχέος εντέρου, του οισοφάγου, του στομάχου, του παγκρέατος, του ήπατος, του χοληδόχου πόρου και της χοληδόχου κύστης – κάτι που ενισχύει την αιτιολογική σύνδεση της ασθένειας με τη διατροφή», λέει ο κ. Αθανασιάδης. «Και ξέρετε ποιο είναι το κακό σενάριο; Οτι πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους, επειδή βρίσκονται στην πιο παραγωγική αλλά και πιο απαιτητική φάση της ζωής τους, μοχθούν για την καριέρα τους και μεγαλώνουν παιδιά, άρα είναι φορτωμένοι με άγχη και ευθύνες, ίσως δεν δώσουν σημασία στα προειδοποιητικά σημάδια και αμελήσουν να κάνουν εξετάσεις. Επομένως, όταν θα φτάσουν σε εμάς ίσως είναι ήδη αργά…».
Ελλάδα: No data
«Είναι ξεκάθαρο ότι τα περιστατικά αυξάνονται και οι λόγοι είναι δύο. Πρώτον, το προσδόκιμο ζωής έχει ανέβει πολύ, ιδιαίτερα στις χώρες της Δύσης, και στους ηλικιωμένους ο καρκίνος είναι πολύ συχνή νόσος: οι μηχανισμοί επιδιόρθωσης των βλαβών του DNA των κυττάρων μας αρχίζουν να μη λειτουργούν το ίδιο επαρκώς όσο μεγαλώνουμε. Δεύτερον, η έξαρση κακοήθων νεοπλασιών σε άτομα ηλικίας κάτω των πενήντα ετών αποδίδεται στον σύγχρονο τρόπο ζωής: στην παχυσαρκία και στην κακή διατροφή (υπερβολικές ποσότητες κόκκινου κρέατος, λιπαρών και ζάχαρης, κατανάλωση αλκοόλ), στο κάπνισμα (που αυξάνεται στον αναπτυσσόμενο κόσμο) και σε κάποιους ιογενείς παράγοντες (όπως οι ηπατίτιδες Β και C, ο ιός HPV)», εξηγεί ο Χρήστος Χριστοδούλου, διευθυντής της Β΄ Ογκολογικής Κλινικής του νοσοκομείου Metropolitan. «Δίπλα σε όσα τρώμε, πίνουμε και αναπνέουμε, όμως, υπάρχει και μια σειρά επιβαρυντικών παραγόντων τους οποίους δεν έχουμε ακόμη αποκωδικοποιήσει, δεν έχουμε αποδείξει μετά βεβαιότητας ότι είναι καρκινογόνοι. Εξακολουθούμε, λοιπόν, να εκτιθέμεθα σε αυτούς, με δυσμενείς συνέπειες για την υγεία μας».
Και ο κ. Χριστοδούλου εντοπίζει αυξομειώσεις στην εμφάνιση διαφόρων τύπων καρκίνων. «Ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας υποχωρεί, χάρη στα εμβόλια, αλλά εκείνος του ενδομητρίου ανεβαίνει. Τα περιστατικά στο πάγκρεας αυξάνονται επίσης: είναι η τέταρτη συχνότερη αιτία θανάτου. Στον μαστό βλέπουμε περισσότερες νέες γυναίκες να νοσούν –κι αυτό επίσης σχετίζεται με τον τρόπο ζωής–, αλλά τα ποσοστά επιβίωσης είναι υψηλά. Και στον προστάτη χαμηλώνει ο μέσος όρος ηλικίας των ασθενών: νοσούν πολλοί άνδρες κάτω των πενήντα». Και ναι μεν η θνησιμότητα παγκοσμίως πέφτει, ως αποτέλεσμα των καλύτερων θεραπειών, αλλά αυξάνονται τα κρούσματα, άρα και η επίπτωση της νόσου – σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Οι ζοφερές προβλέψεις των επιστημόνων δεν αποτελούν πρόβλημα μόνο για τα συστήματα υγείας, αλλά και για τις οικονομίες, αφού «σημαντικό ποσοστό όσων επιβιώνουν διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο υπογονιμότητας, καρδιαγγειακών παθήσεων ή δευτερογενών καρκίνων, λόγω των παρενεργειών των θεραπειών τους», όπως επισημαίνει.
Πρόσφατα, ερευνητική ομάδα για τα οικονομικά της υγείας στο Ινστιτούτο Παγκόσμιας Υγείας της Χαϊδελβέργης υπολόγισε ότι το εκτιμώμενο διεθνώς κόστος του καρκίνου από το 2020 έως το 2050 θα έχει ξεπεράσει τα 25 τρισ. δολάρια. Πόσο προετοιμασμένη είναι η χώρα μας γι’ αυτό το τσουνάμι; «Δεν διαθέτουμε καν εθνικό μητρώο νεοπλασιών, που θα αποτελούσε πολύτιμο εργαλείο ώστε να έχουμε μια συνολική εικόνα των περιστατικών και της διαχείρισής τους. Πρόσφατα έγιναν οι σχετικές εξαγγελίες, αλλά δεν είναι η πρώτη φορά. Οποτε επιχειρήθηκε κάτι τέτοιο, μπήκαν πολύπλοκες παράμετροι και δεν ευοδώθηκε η προσπάθεια. Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά: με μια απλή καταγραφή των αποτελεσμάτων των βιοψιών και των ΑΜΚΑ των ασθενών από τους παθολογοανατόμους. Να γνωρίζουμε, τουλάχιστον, πόσοι νοσούν αυτή τη στιγμή στη χώρα μας. Ξέρετε πόσες φορές έχω ντραπεί μπαίνοντας σε διεθνείς βάσεις δεδομένων για τον καρκίνο; Δίπλα στην Ελλάδα αναγράφεται η φράση “No data”…» καταλήγει ο Χρήστος Χριστοδούλου.
H μάχη της πρόληψης
«Ακούγεται κοινότοπο, αλλά η πρόληψη είναι η καλύτερη θεραπεία. Δεν μπορούμε φυσικά να τροποποιήσουμε τα γονίδιά μας, αν υπάρχει γενετικό υπόβαθρο για τον καρκίνο, αλλά έχουμε τη δυνατότητα να μη δημιουργήσουμε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξή του, με τον τρόπο ζωής μας», λέει ο Δημήτρης Τζανής, χειρουργός – ογκολόγος στο Ινστιτούτο Κιουρί του Παρισιού, το οποίο αποτελεί εξειδικευμένο κέντρο για τον καρκίνο. «Σωστή διατροφή, άσκηση και ο ενδεδειγμένος προληπτικός έλεγχος: εξέταση PSA, μαστογραφία, υπερηχογραφήματα, τεστ ΠΑΠ. Αυτά είναι τα όπλα μας. Κι επειδή η γήρανση του παγκόσμιου πληθυσμού και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες –τι τρώμε, τι πίνουμε, τι αναπνέουμε– λειτουργούν εναντίον μας, ο ρόλος των κυβερνήσεων είναι να θωρακίσουν τη δημόσια υγεία και να χαράξουν εθνικές στρατηγικές αντιμετώπισης του καρκίνου. Να εξασφαλίσουν ιατρονοσηλευτικό προσωπικό ποιότητας, να εκπονήσουν προγράμματα πρόληψης. Στη Γαλλία, μόλις κλείσει ένας πολίτης τα 45 του χρόνια, φτάνει ταχυδρομικώς στο σπίτι του ένα τεστ κοπράνων για τον καρκίνο του παχέος εντέρου. Για την Ελλάδα κάτι τέτοιο δυστυχώς παραμένει… επιστημονική φαντασία».
Ο κ. Τζανής θίγει και μια άλλη πτυχή του θέματος, την κοινωνική προκατάληψη. «Υπάρχει ακόμη αυτή η στρεβλή αντίληψη ότι όσοι νοσούν ευθύνονται ώς ένα βαθμό οι ίδιοι για την αρρώστια τους. “Είσαι παχύσαρκος; Κάπνιζες; Επινες; Ηθελές τα κι έπαθές τα”. Οχι! Νεοπλασίες εμφανίζονται και σε άτομα “πέραν πάσης υποψίας”. Ο καρκίνος μάς αφορά όλους…».
77% εκτιμάται ότι θα είναι η αύξηση των περιστατικών καρκίνου έως το 2050 (θα αγγίζουν τα 35 εκατ. ετησίως και οι θάνατοι τα 18 εκατ.) στις 185 χώρες από τις οποίες αντλεί στοιχεία ο Διεθνής Οργανισμός Ερευνών για τον Καρκίνο.