H αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και των αντιστασιακών ομάδων στο σύνολό τους πραγματοποιήθηκε μόλις τον Αύγουστο του 1982 με την ψήφιση του ν. 1285/1982, το έδαφος όμως είχε προετοιμαστεί αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση. Το μονόπλευρο εμφυλιακό και μετεμφυλιακό κράτος, που είχε αναγνωρίσει μόνο τις μη εαμικές αντιστασιακές οργανώσεις (α.ν. 971/1949), δέχθηκε το πρώτο ισχυρό πλήγμα με το ν.δ. 59/1974 που νομιμοποίησε το ΚΚΕ. Το δημοκρατικό πολίτευμα άρχισε και συνέχισε να λειτουργεί κανονικά με τη συμμετοχή στην πολιτική ζωή κομμάτων όλου του πολιτικού φάσματος. Οι πολίτες συνήθισαν να συμβιώνουν με τους οπαδούς των κομμάτων τής εντελώς αντίθετης πολιτικής κατεύθυνσης. Παρ’ όλα ταύτα, οι επώδυνες εμπειρίες του εμφυλίου πολέμου εμπόδιζαν ακόμη την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης στο σύνολό της και, ιδίως, την αναγνώριση της μαζικότερης αντιστασιακής οργάνωσης, του ΕΑΜ.
Η αντίστροφη μέτρηση άρχισε με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ και του Ανδρέα Παπανδρέου στην εξουσία τον Οκτώβριο του 1981 με το εντυπωσιακό ποσοστό του 48%. Με τον ριζοσπαστικό του λόγο («Αλλαγή») που απευθυνόταν και σε μεγάλο τμήμα των αριστερών πολιτών, η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης ήταν πλέον νομοτελειακή. Μικρή δε σημασία έχει εάν η αναγνώριση αυτή, λίγους μόλις μήνες μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, συνδεόταν με την επικείμενη συνεργασία του με τα αριστερά κόμματα στις δημοτικές εκλογές του 1982 ή με την προσπάθεια του Ανδρέα Παπανδρέου να διεμβολίσει ακόμη περισσότερο τον χώρο της Αριστεράς. Ούτως ή άλλως, είχε ήδη εξαγγελθεί από τον Ανδρέα Παπανδρέου τόσο στην προεκλογική περίοδο του 1981 όσο και στις προγραμματικές δηλώσεις της πρώτης κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ. Το σημαντικό ήταν ότι η πλειοψηφία της ελληνικής κοινωνίας ήταν πλέον ώριμη να αποδεχθεί την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, αφήνοντας πίσω τα τραύματα του εμφυλίου πολέμου.
Ο Ανδρ. Παπανδρέου αναφέρθηκε στον προέχοντα ρόλο του ΕΑΜ, αλλά και στον ρόλο των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ, 5/42, ΠΕΑΝ.
«Ηταν όλοι τους παλικάρια»
Η συζήτηση του νομοσχεδίου για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης στη Βουλή διεξήχθη στις 17 Αυγούστου 1982. Η ημερομηνία δεν είναι τυχαία. Ηταν η τριακοστή όγδοη επέτειος του μπλόκου στην Κοκκινιά. Εισηγητής του νομοσχεδίου ο υπουργός Εσωτερικών Γιώργος Γεννηματάς. Ωστόσο, τον λόγο έλαβε πρώτος ο πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου, προφανώς για να υπογραμμίσει τη σημασία του νομοσχεδίου. Μετά την αναφορά του στο μπλόκο της Κοκκινιάς και την εκτέλεση 138 πατριωτών, ο Παπανδρέου εμφάνισε την Εθνική Αντίσταση ως συνέχεια της 28ης Οκτωβρίου, κάνοντας λόγο για «εθνικοαπελευθερωτικό» και «εθνικοαμυντικό» αγώνα: «Ηταν ένας ολόπλευρος εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του 1941-1944 που συνέχισε με το ίδιο πάθος και την ίδια αγάπη για τη λευτεριά και την πατρίδα, τον εθνικοαμυντικό αγώνα του 1940-1941». Στην ομιλία του τόνισε τον προέχοντα ρόλο του ΕΑΜ: «Μπορούμε σήμερα, επιτέλους, να θυμόμαστε με σεβασμό, τιμή και συγκίνηση το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, το ΕΑΜ, το οποίο η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού είχε ακολουθήσει, την ΕΠΟΝ, τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό, τον ΕΛΑΣ». Ταυτόχρονα όμως, έδωσε και την ακόλουθη ενωτική νότα στην ομιλία του με αναφορά και στις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις: «Οταν μπορούμε να θυμόμαστε αυτά, δεν σημαίνει ότι υποβαθμίζουμε τον ρόλο του ΕΔΕΣ, της ΕΚΚΑ, του 5/42, της ΠΕΑΝ, μα και κάθε ανοργάνωτου και αυθόρμητου Ελληνα πολίτη». Οσον αφορά τις συγκρούσεις μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων, τις αντιμετώπισε με αντίστοιχες αναφορές στην Επανάσταση του 1821: «Μήπως άραγε και τότε δεν ακολούθησαν διχασμοί και διαστρεβλώσεις; Πόσες φορές δεν διώχθηκε ο Μακρυγιάννης; Τυφλός οδηγήθηκε στις φυλακές ο Νικηταράς. Σε δίκες και φυλακίσεις σύρθηκαν οι Κολοκοτρώνης και Πλαπούτας. (…) Σαν προδότης κατηγορήθηκε ο Καραϊσκάκης. Ο λαός, όμως, ξεπέρασε τους διχασμούς».
Ακολουθούν στο βήμα, μεταξύ άλλων, ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης και πρόεδρος της Ν.Δ., Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ, Χαρίλαος Φλωράκης, ο πρώην πρωθυπουργός Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο πρώην αρχηγός της ΕΔΗΚ, Γεώργιος Μαύρος. Το ΚΚΕ (εσ.) δεν είχε καταφέρει να εκλέξει βουλευτή στη Βουλή του 1981-1985. Ο Αβέρωφ κατέκρινε το νομοσχέδιο, υποστηρίζοντας ότι με αυτό δεν αναγνωρίζεται η καθολική αντίσταση του ελληνικού λαού «για την οποία είμαστε σύμφωνοι», αλλά δίνεται «ένα συγχωροχάρτι στο Κομμουνιστικό Κόμμα». Το βασικό του επιχείρημα ήταν ότι η δράση του ΚΚΕ στην Κατοχή είχε φέρει τον διχασμό στον λαό και στην πραγματικότητα αποσκοπούσε στη βίαιη κατάληψη της εξουσίας. «Θα είμαστε ευτυχείς αν δεν εγένετο αυτή η συζήτησις», συμπλήρωσε. Ετσι και παρότι ο Αβέρωφ συνομολόγησε ότι το νομοσχέδιο «καλόπιστα επιδιώκει την ενότητα», η Νέα Δημοκρατία αποχώρησε από τη συζήτηση στη Βουλή. Τότε ήταν που ο Ανδρέας Παπανδρέου έλαβε τον λόγο και είπε: «Πρέπει να σας διαβεβαιώσω ότι με τη σημερινή σας πράξη έχετε θέσει οριστικά τη Νέα Δημοκρατία στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας». Ο Χαρίλαος Φλωράκης χαρακτήρισε την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης ως «πράξη υψίστης εθνικής σημασίας», επιτέθηκε δε στη Νέα Δημοκρατία, χαρακτηρίζοντάς την ως το κόμμα της άρχουσας τάξης που δεν αντιστάθηκε στον κατακτητή αλλά συνεργάστηκε με αυτόν.
Ενώ λοιπόν επιχειρήθηκε από διάφορες πλευρές η μονοπώληση της «εθνικοφροσύνης» (σημειωτέον, κατά τη συζήτηση ενός νομοσχεδίου που αποσκοπούσε στην αποκατάσταση της εθνικής ενότητας!), καταλυτική υπήρξε η τοποθέτηση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, του μοναδικού βουλευτή της Ν.Δ. που δεν αποχώρησε από τη Βουλή. Ο Κανελλόπουλος τόνισε ότι η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης ερχόταν ως φυσική συνέχεια της νομιμοποίησης του ΚΚΕ και τόνισε ότι το νομοσχέδιο δεν αποσκοπούσε στο να διαγράψει από την ιστορία τον Εμφύλιο, αλλά στο «να προβάλει εκείνο που αποτελεί το κοινό αγαθό όλων μας. Το αγαθό το κοινό είναι ο αγώνας που κάναμε». Γι’ αυτό λοιπόν, ο Εμφύλιος έπρεπε να αποσυνδεθεί από την Εθνική Αντίσταση, πολλώ δε μάλλον που όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις είχαν άποψη για τη μορφή του πολιτεύματος μετά την Απελευθέρωση. Ομοίως εμβληματική υπήρξε και η ομιλία του Μανώλη Γλέζου, ο οποίος τόνισε: «Δεν ζητάμε αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης προς ίδιον όφελος των αγωνιστών της. (…) Ζητάμε, η πολιτεία να αποκαταστήσει τον εαυτό της απέναντι στην εθνική μνήμη». Πάντως, θα ήταν λάθος να μην τονιστεί και η ενωτική ομιλία του υπουργού Εσωτερικών και εισηγητή του νομοσχεδίου, Γιώργου Γεννηματά: «Ζέρβας, Αρης και Ψαρρός ήταν όλοι τους παλικάρια».
Η αποτύπωση της κοινοβουλευτικής συζήτησης στον Τύπο
Οι θέσεις που διατυπώθηκαν κατά τη συζήτηση στη Βουλή, αποτυπώθηκαν και στον Τύπο των ημερών. Εγκωμιαστική ήταν προφανώς η στάση του φιλοκυβερνητικού Τύπου. Το «Βήμα» είχε ως τίτλο «Η δικαίωση έρχεται μετά από 38 χρόνια» και η «Ελευθεροτυπία» «Θάφτηκε ο διχασμός». Λιγότερο νηφάλιο το «Εθνος» με το ακόλουθο πρωτοσέλιδο: «Βρυκόλακες και εθνοκάπηλοι έχασαν την τελευταία μάχη. Απόβλητη η Δεξιά». Ο «Ριζοσπάστης» έκανε λόγο για «πράξη ομαλότητας, ενότητας του λαού» με τη «θλιβερή εξαίρεση» της Ν.Δ., ενώ ακόμη πιο σκληρή ήταν η «Αυγή» με τίτλο «Μεγάλη ώρα του Εθνους» και υπότιτλο «Η Ν.Δ. εκφραστής των δυνάμεων του δοσιλογισμού». Η ίδια «μανιχαϊστική» στάση με κατάταξη σε «πατριώτες» και μη «πατριώτες» απαντά (από την αντίστροφη τώρα πλευρά) και σε ορισμένες εφημερίδες φιλικές προς τη Ν.Δ. Ετσι, λ.χ., η «Ακρόπολις» και η «Βραδυνή» τόνιζαν τη φράση του Αβέρωφ για «συγχωροχάρτι» προς το ΚΚΕ, ενώ η «Ακρόπολις» συμπλήρωνε: «Μάθημα στα σχολεία οι “άθλοι” του ΕΑΜ». Αντίθετα, η «Καθημερινή» στηλίτευε την πολιτική οξύτητα που κυριάρχησε στη Βουλή, ασκώντας κριτική και στη στάση της Ν.Δ. Η δε Ελένη Βλάχου δημοσίευσε αποσπάσματα από το ημερολόγιό της κατά την περίοδο της Κατοχής, όπου γινόταν λόγος για γενικευμένη αντίσταση του ελληνικού λαού.
Σήμερα, πλέον, δεν υπάρχει σχεδόν κανένας που να μη δέχεται τη σημασία της αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης. Οι συγκρούσεις μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων, τα Δεκεμβριανά και ο εμφύλιος πόλεμος δεν αναιρούν το γεγονός ότι στην Ελλάδα εκδηλώθηκε ένα από τα πιο μαζικά αντιστασιακά κινήματα στην Ευρώπη. Ας υπερηφανευτούμε λοιπόν γι’ αυτήν τη θετική πλευρά, χωρίς να διαγράψουμε από την ιστορική μνήμη τις εμφύλιες διαμάχες προκειμένου να τις αποφύγουμε στο μέλλον. Αυτό ήταν (ή θα έπρεπε να είναι) και το νόημα της αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης το 1982. Η αναγνώριση αυτή άφησε μια πολύ σημαντική παρακαταθήκη, αφού μόλις επτά χρόνια μετά ψηφίστηκε ο ν. 1863/1989, «περί άρσης των συνεπειών του εμφυλίου πολέμου, 1946-1949» (με μόνο μελανό σημείο την καταστροφή των φακέλων των πολιτικά διωχθέντων και τη συνακόλουθη απώλεια του πολύτιμου αυτού ιστορικού υλικού).
Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ.