Το τετραώροφο νεοκλασικό, που δεσπόζει στη συμβολή των οδών Brivibas και Stabu, κατασκευάστηκε το 1912, αν και -για λόγους που θα καταστούν προφανείς στη συνέχεια- ούτε η πολεοδομία της Ρίγας, ούτε τα κρατικά αρχεία της Λεττονίας διαθέτουν αντίγραφο των αρχικών σχεδίων ή ιστορικό των χρήσεων του οικοδομήματος. Στο ισόγειο, ανάμεσα σε ανθοπωλεία και καταστήματα με είδη ραπτικής, ο Aleksandrs Vanags, από τους σημαντικότερους Λεττονούς αρχιτέκτονες του περασμένου αιώνα, κράτησε χώρο για να στεγάσει το προσωπικό του γραφείο. Ηταν περίοδος ακμής για τη Ρίγα, που με τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου έγινε πρωτεύουσα του ανεξάρτητου, πλέον, κράτους της Λεττονίας, όμως η ευημερία δεν έμελλε να κρατήσει πολύ.
Τον Μάρτιο του 1919, ο Vanags χαρακτηρίστηκε «ταξικός εχθρός» εξαιτίας της γερμανικής καταγωγής του, φυλακίστηκε κι εκτελέστηκε χωρίς δίκη από τους μπολσεβίκους. Εξίσου σκοτεινή κατάληξη επεφύλασσε η μοίρα στο επιβλητικό οικοδόμημά του: Από το 1940, όταν η Ρίγα καταλήφθηκε από τον σοβιετικό στρατό, και για περίπου μισό αιώνα, ήταν γνωστό απλώς ως «Stura Maja», δηλαδή «Το Κτίριο στη Γωνία» – φράση, που προκαλούσε δέος σε όσους την άκουγαν και πανικό σε όσους καλούνταν να παρουσιαστούν στη γωνιακή είσοδο, γνωρίζοντας πως μπορεί να μην επέστρεφαν ποτέ στον «έξω κόσμο».
Στο ειδικά διαμορφωμένο εσωτερικό του Stura Maja είχε την έδρα της η περιβόητη σοβιετική μυστική αστυνομία και υπηρεσία πληροφοριών: Cheka κατά την ίδρυσή της και, έπειτα από αρκετές αλλαγές ονόματος, Επιτροπή για την Κρατική Ασφάλεια ή KGB. Τον Ιούλιο του 1941, τα γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν τη Ρίγα και στο κτίριο της οδού Brivibas εγκαταστάθηκε η εθνική οργάνωση νεολαίας, η οποία, μεταξύ άλλων, είχε συγκεντρώσει στοιχεία για τη δράση και τα θύματα της Cheka.
Χίλιες εκτελέσεις
Τρία χρόνια αργότερα, οι Σοβιετικοί επέστρεψαν και το κτίριο ανέκτησε την προηγούμενη χρήση του, ενώ η καταστολή συνεχίστηκε με την ίδια βαναυσότητα τουλάχιστον μέχρι τον θάνατο του Στάλιν, όταν το κομμουνιστικό καθεστώς άρχισε να γίνεται σταδιακά πιο «ανεκτικό». Από το 1944 ώς τις αρχές της δεκαετίας του 1960, περισσότεροι από 1.000 κρατούμενοι εκτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες στην ηχομονωμένη αίθουσα του ισογείου, με τον ήχο των πυροβολισμών να καλύπτεται από τον θόρυβο ενός μηχανήματος, εγκατεστημένου γι’ αυτόν τον σκοπό στην εσωτερική αυλή του κτιρίου.
Εναν αιώνα μετά την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και επ’ ευκαιρία των εκδηλώσεων για τον ορισμό της Ρίγας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2014, το «Κτίριο στη Γωνία» άνοιξε ξανά τις πόρτες του για το κοινό. Το γεγονός πως, πέρα από κάποιες μικρής κλίμακας παρεμβάσεις, το διατηρητέο οικοδόμημα δεν έχει ανακαινιστεί, ναι μεν καθιστά ένα κομμάτι του εκτός πρόσβασης για τους επισκέπτες, ωστόσο η εικόνα εγκατάλειψης ενισχύει τη σκοτεινή γοητεία του.
Εως τον ερχόμενο Οκτώβριο, θα λειτουργεί ως παράρτημα του Μουσείου Κατοχής της Ρίγας, φιλοξενώντας αρχειακό υλικό, μαρτυρίες επιζώντων και κείμενα για την πρόσφατη ιστορία της Λεττονίας, καθώς και ιστορικές και εικαστικές εκθέσεις. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει, επίσης, σειρά από παράλληλες δράσεις, όπως το διεθνές συνέδριο για τα 25 χρόνια από την πτώση του κομμουνισμού και την αποκατάσταση της ανεξαρτησίας των χωρών της Βαλτικής, στις 22 Αυγούστου.
Μετά τη λήξη των εκθέσεων, θα ανοίξει κύκλος δημόσιων συζητήσεων σχετικά με την τελική χρήση του κτιρίου, που μετά την αποκατάσταση της λεττονικής ανεξαρτησίας και την αποχώρηση της KGB, το 1991, τέθηκε υπό τον έλεγχο του υπουργείου Εσωτερικών για να εκκενωθεί οριστικά το 2009. Οι προτάσεις, που έχουν κατατεθεί μέχρι στιγμής, αφορούν είτε τη μόνιμη μετατροπή του σε εκθεσιακό χώρο και ενδεχομένως τη μεταστέγαση των συλλογών του Μουσείου Κατοχής, είτε την αποκατάσταση της αρχικής του χρήσης ως συγκροτήματος γραφείων, καταστημάτων και κατοικιών.
«Η βαλίτσα ενός Λεττονού»
Με την ταραχώδη λεττονική ιστορία σχετίζονται οι πέντε από τις έξι εκθέσεις, που φιλοξενούνται στους πάνω ορόφους του γωνιακού κτιρίου. Μεταξύ άλλων, στην ενότητα «Η βαλίτσα ενός Λεττονού» εκτίθενται αντικείμενα, αυθεντικά ή αντίγραφα, από τις βαλίτσες ανθρώπων που υποχρεώθηκαν ή επέλεξαν να εγκαταλείψουν τη χώρα τους – από τη μαζική μετανάστευση Βαπτιστών στη Βραζιλία τη δεκαετία του 1920 έως τους πρόσφυγες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τους Εβραίους, που αναχώρησαν για το Ισραήλ το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Εργα τέχνης επαγγελματιών και ερασιτεχνών καλλιτεχνών, οι ζωές των οποίων στιγματίστηκαν από τα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα της εποχής τους, απαρτίζουν την ενδιαφέρουσα έκθεση «In spite of everything». Ανάμεσά τους, ζωγραφιές παιδιών από στρατόπεδα συγκέντρωσης της Σιβηρίας, πορτρέτα φυλακισμένων και μεταγενέστερες απόπειρες επιζώντων να αναπαραστήσουν τις εμπειρίες, που τους σημάδεψαν.
150 δολοφονίες έγιναν τη «χρονιά του τρόμου»
Η περιήγηση στο «Κτίριο στη Γωνία» ξεκινά από το ισόγειο, όπου παρουσιάζονται μία σύντομη ιστορία του οικοδομήματος και αποκαλυπτικά στοιχεία σχετικά με τις πρακτικές που ελάμβαναν χώρα στο εσωτερικό του, με αναφορές στους πιο γνωστούς από τους «ενοίκους» του.
Το πιο ενδιαφέρον «έκθεμα» είναι, φυσικά, το ίδιο το οικοδόμημα, οι χώροι του οποίου αφηγούνται μικρές και μεγάλες ιστορίες φρίκης: από τη στενή, κλειστοφοβική σκάλα, κάποτε επενδεδυμένη με μοκέτα στο χρώμα του αίματος, έως τα δωμάτια εκτελέσεων με την αποχέτευση στη μία άκρη του κεκλιμένου πλακόστρωτου δαπέδου.
Μόνο στο διάστημα 1940 με 1941, που πέρασε στην ιστορία της Λεττονίας ως «η χρονιά του τρόμου», εκεί δολοφονήθηκαν τουλάχιστον 150 άτομα. Ωστόσο, ο πρώτος καταγεγραμμένος θάνατος εντός του κτιρίου ήταν αυτός του στρατηγού Bolsteins, ο οποίος αυτοκτόνησε στο γραφείο του στις 21 Ιουνίου 1940, μία ώρα μετά την παράδοση της Λεττονίας στους Σοβιετικούς.
Κατά την άφιξή τους, οι κατηγορούμενοι για αντιστασιακή δράση παρέδιδαν τα ρούχα και τα προσωπικά τους αντικείμενα και περίμεναν για αρκετές ώρες σε ένα από τα μικροσκοπικά δωμάτια αναμονής, γνωστά ως «σκυλόσπιτα». Εν συνεχεία, οδηγούνταν σε ένα από τα 19 κελιά του υπογείου, όπου ανά περιόδους στριμώχνονταν έως και 36 φυλακισμένοι και όπου η λάμπα, επιμελώς τυλιγμένη με αγκαθωτό σύρμα ώστε να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε απόπειρες αυτοκτονίας, δεν έσβηνε ποτέ. Η μόνιμη, αποπνικτική ζέστη, που επικρατούσε στα κελιά ακόμα και όταν η εξωτερική θερμοκρασία έπεφτε κάτω από το μηδέν, και οι αιφνιδιαστικές εισβολές των φυλάκων στη διάρκεια της νύχτας συνέβαλλαν στην περαιτέρω εξουθένωση των κρατουμένων.
Ούτε βλέμμα
Με εξαίρεση όσους καλούνταν για ανάκριση, οι φυλακισμένοι εγκατέλειπαν τα κελιά τους μόνο κάθε δέκα μέρες για μία σύντομη βόλτα στην εσωτερική αυλή. Η επικοινωνία μεταξύ τους απαγορευόταν αυστηρά και στη διάρκεια του χειμώνα το προαύλιο καθαριζόταν καθημερινά από το χιόνι, ώστε να μην υπάρχει δυνατότητα ανταλλαγής κρυφών μηνυμάτων, ενώ όταν δύο κρατούμενοι τύχαινε να διασταυρωθούν στη σκάλα ή τον διάδρομο, ο ένας υποχρεωνόταν να στρέψει το πρόσωπο του προς τον τοίχο.
Στις αίθουσες ανάκρισης και βασανισμού του πάνω ορόφου, τα καγκελόφρακτα παράθυρα ήταν επιμελώς κρυμμένα με βαριές κουρτίνες. Σύμφωνα με μαρτυρίες επιζώντων, ορισμένες φορές οι ανακριτές ενθάρρυναν συνειδητά τα θύματά τους να επιχειρήσουν ένα άλμα και ύστερα έσπευδαν να ερμηνεύσουν την απόπειρα απόδρασης ως απόδειξη της ενοχής τους.
Το «Κτίριο στη Γωνία» θα είναι επισκέψιμο έως τις 19 Οκτωβρίου. Περισσότερες πληροφορίες: riga2014.org/eng/news/40757-kgb-building.