Πέντε χρόνια πριν, πάνω στο ξέσπασμα της κρίσης, φίλη από τη Σερβία -που έχει από χρόνια εγκατασταθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες, εργαζόμενη ως καθηγήτρια σε αμερικανικό πανεπιστήμιο, μετά την καταστροφή της πατρίδας της στον γνωστό πόλεμο-, μου είχε πει το εξής: «Προσέχετε εσείς οι Ελληνες· δεν έχετε τα εθνοτικά μίση που είχαμε εμείς ως Γιουγκοσλαβία, όμως οι πολιτικές διχόνοιες είναι τόσο βαθιές που αν η οικονομική κρίση επιδεινωθεί, μπορεί να εκτροχιαστείτε».
Η φίλη από τη Σερβία, με καλή γνώση της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας και γλώσσας, μου είπε ότι η ανθρωποσφαγή του γιουγκοσλαβικού πολέμου τη δεκαετία του ’90 είχε τις ρίζες της όχι μόνον στις διαφορές ανάμεσα στις εθνότητες αλλά και στα οικονομικά. «Λέγεται ότι ο Τίτο κρατούσε τη Γιουγκοσλαβία ενωμένη όλες αυτές τις δεκαετίες», μου είπε. «Αλήθεια είναι. Αυτό όμως δεν συνέβαινε μόνον χάρη στην ηγετική του προσωπικότητα αλλά και σε κάτι άλλο, ίσως ακόμα πιο βασικό: χάρη στον Τίτο η Γιουγκοσλαβία λάμβανε σταθερά δάνεια από τη Δύση και έτσι πορευόμασταν, εκεί βασιζόμασταν. Οταν πέθανε, το 1980, τα δάνεια έπαψαν – δεν υπήρχε πια το όνομα “Τίτο” ως εγγύηση για τους δανειστές. Ετσι, από τη μία σταμάτησε η ροή χρημάτων από το εξωτερικό, ενώ παράλληλα αδυνατούσε η χώρα να ανταποκριθεί στα χρέη που ήδη έτρεχαν. Αποτέλεσμα, περί τα τέλη της δεκαετίας του ’80 να έχουμε πολλές ελλείψεις σε βασικά αγαθά ώσπου φτάσαμε να είναι άδεια, π.χ., τα σούπερ μάρκετ. Μιλάμε για μια κατάσταση που δεν συγκρίνεται με αυτό που βλέπω τώρα στην Ελλάδα, όπου έχουν κλείσει καταστήματα και η ανεργία έχει εκτιναχθεί, στη Γιουγκοσλαβία συνέβησαν όλα αυτά συν το ότι δυσκολευόμασταν σοβαρά να βρούμε τρόφιμα πρώτης ανάγκης.
Μαζί με τις ελλείψεις, σιγά σιγά, ξεκίνησαν οι “γκρίνιες”: οι Κροάτες έλεγαν ότι οι Σέρβοι κρατάνε τα τρόφιμα και τα χρήματα μόνο για αυτούς, οι Σέρβοι κατηγορούσαν τους Κροάτες ότι τα λένε αυτά για να αποσχιστούν, γενικώς ο ένας άρχισε να κατηγορεί τον άλλο, οποιοδήποτε αίσθημα ενότητας κατέρρευσε. Τα υπόλοιπα είναι Ιστορία. Θέλω να πω, αν δεν πείναγε ο κόσμος δεν θα έσφαζε ο ένας τον άλλο. Η Ελλάδα δεν έχει την ιστορία τη δική μας, είχατε όμως έναν εμφύλιο πόλεμο, είχατε δικτατορία, περάσατε μια μεγάλη περίοδο ευημερίας και αφθονίας, ελπίζω στα δύσκολα να σταθείτε στο ύψος των περιστάσεων».
Δεν έχω ξεχάσει τα λόγια της. Το εμφυλιοπολεμικό κλίμα είχε αναζωπυρωθεί στη χώρα μας ήδη από τα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Από τότε όμως ειδικά που ο ΣΥΡΙΖΑ ανήλθε στην εξουσία, η εμφυλιοπολεμική ορολογία σχεδόν επιβλήθηκε. Το προτελευταίο διάγγελμα του πρωθυπουργού συνέχισε σε αυτή τη γραμμή: «Σας εκβιάζουν […] να πείτε κι εσείς όπως έλεγαν εκείνες τις κακές μέρες του Κοινοβουλίου, που έχουμε αφήσει πίσω μας, ΝΑΙ σε όλα. Να γίνετε και εσείς ένα με αυτούς. Συνένοχοι στη διαιώνιση των μνημονίων».
Με άλλα λόγια, το μήνυμα προς τους οπαδούς του ήταν πως όσοι ψηφίσουν ΝΑΙ θα είναι «συνένοχοι». Αντίθετα, το ΟΧΙ «αποτελεί την ξεκάθαρη επιλογή του λαού για το πώς θα ζήσει την επόμενη ημέρα».
Προσέξτε τη σημειολογία των λέξεων που χρησιμοποίησε (ή αποσιώπησε): όσοι ψηφίζουν ΝΑΙ δεν έχουν όνομα ή άλλο χαρακτηρισμό πέρα από το ότι είναι «συνένοχοι» με τους ξένους («Δωσίλογοι», «Γερμανοτσολιάδες», «Εθνοπροδότες» κ.τ.λ., στη γραμμή που χάραξε το αντιμνημονιακό μπλοκ από την αρχή της κρίσης), όσοι όμως ψηφίζουν ΟΧΙ είναι ο «λαός». Η στοχοποίηση του μισού (τουλάχιστον) πληθυσμού της χώρας από τον ίδιο τον πρωθυπουργό δηλαδή.
Στο τελευταίο διάγγελμά του (έχουμε χάσει πια τον λογαριασμό…), το μεσημέρι της Παρασκευής, και μετά μια σειρά άκρως διχαστικών δηλώσεων, εμφανίστηκε ενωτικός. Δεν γνωρίζω αν κάποιος από το επιτελείο του τον συμβούλευσε να αλλάξει γραμμή, διότι έτσι θα προσελκύσουν περισσότερες ψήφους, ή αν συνειδητοποίησε ο ίδιος τους κινδύνους που ενέχει αυτή η πόλωση, όμως λίγη σημασία έχουν αυτά τα ερωτήματα, διότι ναι μεν το μεσημέρι τον ακούσαμε να λέει «Οποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα, τη Δευτέρα δεν θα μας χωρίζει τίποτα» και «Λίγο πριν ανοίξουν οι κάλπες, πρέπει όλοι να δείξουμε υπευθυνότητα και να σεβαστούμε τις αντίθετες γνώμες», από την άλλη όμως έχει ανακοινωθεί επισήμως με δελτίο Τύπου πως το ίδιο βράδυ θα δήλωνε παρουσία στη συγκέντρωση του ΟΧΙ, απευθύνοντας και χαιρετισμό! Ωσάν να πρόκειται περί προεκλογικής εκστρατείας του ΣΥΡΙΖΑ και όχι για δημοψήφισμα. Την ώρα που γράφουμε δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τι είπε στον «χαιρετισμό», εάν όμως αυτή η συγκεκριμένη κίνηση δεν είναι διχαστική, δεν ξέρω ποια είναι.