Η μακρά, βαθιά ύφεση και τα μέτρα λιτότητας των τελευταίων οκτώ ετών έχουν δημιουργήσει ένα σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα στην Ελλάδα. Το κράτος πρόνοιας, ήδη προβληματικό στη διάρθρωσή του προ κρίσης, κλήθηκε στα χρόνια των μνημονίων να διαχειριστεί δραματικά αυξημένες ανάγκες με πολύ λιγότερους πόρους.
Σύμφωνα με τη Eurostat, το ποσοστό των Ελλήνων που κινδυνεύουν από φτώχεια ή κοινωνικό αποκλεισμό αυξήθηκε από 28,1% το 2008 σε 35,6% το 2016. Ο μέσος όρος της Ευρωζώνης στην αρχή της κρίσης ήταν πολύ χαμηλότερος (21,7%) και αυξήθηκε πολύ λιγότερο (στο 23,1%) ως το 2016. Στην Ισπανία στην ίδια περίοδο, ο δείκτης αυξήθηκε από 23,8% σε 27,9%• στην Ιταλία από 25,5% σε 30%• και στην Ιρλανδία από 23,7% σε 24,2%. Στην Πορτογαλία μειώθηκε οριακά, από 26% σε 25,1%.
Ο συνδυασμός της ανεργίας, των περικοπών μισθών και επιδομάτων και της συνεχώς αυξανόμενης φορολογίας είχε συντριπτικές συνέπειες στο διαθέσιμο εισόδημα. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, οι μέσες μηνιαίες δαπάνες των νοικοκυριών μειώθηκαν από 2.120 ευρώ το 2008 σε 1.392 ευρώ το 2016. Την χρονιά εκείνη, το 38,5% των Ελλήνων αντιμετώπιζε υλικές στερήσεις (αδυναμία εξασφάλισης τουλάχιστον τριών από εννιά βασικά αγαθά και υπηρεσίες).
Ήδη από την εποχή του δευτέρου μνημονίου επιχειρείται, με τη συνδρομή της Παγκόσμιας Τράπεζας, η εκ βάθρων αναδιάρθρωση του κράτους πρόνοιας, ώστε οι συρρικνωμένοι του πόροι να κατευθύνονται εκεί που πραγματικά υπάρχει η μεγαλύτερη ανάγκη. Σύμφωνα με ανάλυση των Ντιρκ Ράινερμαν και Ράνια Σουνταράμ για την ειδική έκδοση της «Κ» με τίτλο «Η Ελλάδα και ο Κόσμος το 2017», οι δαπάνες της Ελλάδας για την κοινωνική προστασία παραμένουν πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, αλλά «είναι κατανεμημένες εξαιρετικά άνισα, με το 90% να αφορά στην ασφάλιση και ως επί το πλείστον στις συντάξεις. Μόνο το 10% περίπου αφορά κρατικά προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας, με αποτέλεσμα να μένουν ακάλυπτοι οι πιο φτωχοί και ευάλωτοι πολίτες».
Όπως εξηγούσαν τα δύο στελέχη της Παγκόσμιας Τράπεζας, «σχεδόν οι μισοί από το φτωχότερο 40% του πληθυσμού λαμβάνουν ανεπαρκείς ή μηδενικές κοινωνικές μεταβιβάσεις. Η βασική διαχωριστική γραμμή είναι ηλικιακή – ο πληθυσμός που δεν καλύπτεται είναι νεότερος, περισσότερο μορφωμένος, αλλά και πιο φτωχός σε σύγκριση με όσους λαμβάνουν κοινωνικές μεταβιβάσεις […] Νοικοκυριά που αποτελούνται αποκλειστικά από ενήλικα μέλη εργασιακής ηλικίας συχνά δεν δικαιούνται παροχές, ακόμα κι αν ζουν σε συνθήκες απελπιστικής φτώχειας. Αντίστοιχα, ζευγάρια με ένα ή δύο παιδιά συχνά δικαιούνται μόνο μία παροχή ύψους 40 ευρώ τον μήνα ανά παιδί αν το εισόδημά τους είναι χαμηλό. […] Το αποτέλεσμα είναι οι νέοι μεταξύ 19 και 29 ετών να έχουν τον υψηλότερο δείκτη φτώχειας από οποιαδήποτε κατηγορία (33%), με τα παιδιά να ακολουθούν (26%)».
Η διάγνωση ήταν ακριβής. Φέτος η κυβέρνηση ψήφισε νόμο που αυξάνει το επίδομα τέκνου για οικογένειες με ένα ή δύο παιδιά, και τρίτεκνες και πολύτεκνες οικογένειες πολύ χαμηλών εισοδημάτων. Ωστόσο τα διαθέσιμα κονδύλια για την κοινωνική προστασία (πλην συντάξεων) είναι πολύ περιορισμένα. Το νέο Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης, για την αντιμετώπιση της ακραίας φτώχειας, που συζητιέται από το 2010 αλλά θεσμοθετήθηκε μόλις το 2017, χρηματοδοτήθηκε με την κατάργηση και την περικοπή μεγάλου αριθμού άλλων παροχών. Εν τω μεταξύ, ο νέος χάρτης επιδομάτων δημιουργεί αντι-κίνητρα για την εξεύρεση εργασίας.
Το νέο κοινωνικό πρόβλημα θα είναι μαζί μας για καιρό ακόμα.
Σχόλιο: Η σύνθετη εικόνα και τα μεγαλύτερα θύματα
Του Μάνου Ματσαγγάνη*
Σύμφωνα με ένα αρκετά διαδεδομένο κλισέ, «τα μνημόνια αύξησαν τις ανισότητες»: «οι φτωχοί έγιναν φτωχότεροι, και οι πλούσιοι πλουσιότεροι». Έτσι είναι; Και ναι και όχι.
Κατ’ αρχάς, είναι αλήθεια ότι στα πρώτα χρόνια της κρίσης οι εισοδηματικές ανισότητες αυξήθηκαν, ενώ στη συνέχεια σταθεροποιήθηκαν σε αυτό το υψηλότερο επίπεδο. Όμως η αύξηση της ανισότητας ήταν μικρή, και οπωσδήποτε μικρότερη από το αναμενόμενο, σε μια χώρα που σε λίγα χρόνια έχασε το ένα τέταρτο του εθνικού της εισοδήματος.
Οι εκτιμήσεις ποικίλλουν ανάλογα με την πηγή και τον δείκτη που χρησιμοποιείται. Ενδεικτικά, στην Ελλάδα, ενώ το 2009 το συνολικό εισόδημα του πλουσιότερου 20% του πληθυσμού ήταν 5,8 φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του φτωχότερου 20%, το 2016 η αναλογία αυτή είχε γίνει 6,6. Ο μέσος όρος της Ε.Ε. είναι αρκετά χαμηλότερος: 5,2 το 2016 (έναντι 4,9 το 2009).
Πρόκειται ασφαλώς για ανησυχητική εξέλιξη. Απέχει όμως πολύ από το να θεωρείται καταστροφική. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι και το 1997 η αναλογία εισοδήματος πλουσίων-φτωχών πάλι 6,6 ήταν. Ο άλλος δείκτης ανισότητας, ο συντελεστής Gini, το 2016 είχε φτάσει στα επίπεδα του 2006, στα ανέμελα δηλαδή χρόνια της αστακομακαρονάδας.
Εάν δούμε προσεκτικά τα δεδομένα θα διαπιστώσουμε ότι η αύξηση της ανισότητας είναι συνδυαστικό αποτέλεσμα πολλών και συχνά απρόσμενων μεταβολών. Κάποιοι ανεβαίνουν μερικά σκαλοπάτια στην εισοδηματική κλίμακα είτε επειδή το εισόδημά τους αυξήθηκε είτε επειδή μειώθηκε λιγότερο από ό,τι των υπολοίπων (η περίπτωση των ηλικιωμένων τα τελευταία χρόνια). Κάποιοι κατεβαίνουν (η περίπτωση των ανέργων). Άλλοι βρέθηκαν στα ψηλά (ή στα χαμηλά) κατά τύχη (ή ατυχία), επειδή π.χ. το 2009 ήταν ιδιαίτερη καλή (ή κακή) χρονιά.
Η τελευταία μελέτη μας παρακολουθεί τις εισοδηματικές μεταβολές ενός σταθερού δείγματος νοικοκυριών την περίοδο 2009-2012. Τα πρώτα αποτελέσματα προκαλούν έκπληξη. Όσοι βρίσκονταν στο φτωχότερο 10% το 2009 είδαν το πραγματικό τους εισόδημα να αυξάνεται σημαντικά (22% κατά μέσο όρο) τα επόμενα χρόνια της βαθιάς οικονομικής ύφεσης. Δύο στους τρεις ανέβηκαν εισοδηματικό κλιμάκιο. Αντίθετα, όσοι ήταν στο φτωχότερο 10% της εισοδηματικής κατανομής το 2012 είχαν φτωχύνει δραματικά σε σχέση με το 2009 (μέση μείωση πραγματικού εισοδήματος 71%). Δύο στους τρεις βρέθηκαν εκεί έχοντας κατέβει κλιμάκιο – αρκετοί ανήκαν στα μεσαία στρώματα προ κρίσης. Το αντίστροφο συνέβη με τους πλούσιους: όσοι το 2009 ήταν στο υψηλότερο τμήμα της κατανομής εισοδήματος έχασαν έδαφος• όσοι βρέθηκαν εκεί το 2012 κέρδισαν πολύ. Κάτι αντίστοιχο συνέβη και στις άλλες χώρες της Ν. Ευρώπης.
Συνεπώς όχι, δεν ισχύει ότι «οι φτωχοί έγιναν φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι». Τα υψηλά εισοδηματικά στρώματα επλήγησαν κι αυτά από την κρίση. Ισχύει όμως ότι οι φτωχοί του σήμερα είναι φτωχότεροι παρά ποτέ. Ισχύει επίσης ότι δεν είναι ίδιοι με τους φτωχούς του χθες: όλο και πιο σπάνια αγρότες και συνταξιούχοι, όλο και πιο συχνά οικογένειες ανέργων στην Αθήνα και στις άλλες πόλεις. Σε μια χώρα με 1 εκατομμύριο ανέργους, εκ των οποίων εισπράττουν επίδομα ανεργίας λίγο πάνω από 100 χιλιάδες. Αυτή η συλλογική μας αποτυχία να φροντίσουμε τα μεγαλύτερα θύματα της κρίσης είναι η πιο καταστροφική εξέλιξη των τελευταίων χρόνων.
*Ο Μάνος Ματσαγγάνης κατέχει τη διεθνή έδρα δημόσιας οικονομικής στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου.
Η «Κ» έγραψε:
«Οι στρεβλώσεις της επιδοματικής πολιτικής», 8.1.2018
«Επτά χρόνια για το ελάχιστο εισόδημα» (άποψη), 2.11.2017
http://www.kathimerini.gr/932854/opinion/epikairothta/politikh/epta-xronia-gia-to-elaxisto-eisodhma
«Μαχαίρι στις δαπάνες κοινωνικής πρόνοιας», 15.8.2016
«Τις χαμηλότερες δαπάνες για κοινωνική προστασία στην Ε.Ε. διαθέτει η Ελλάδα»
Είπαν:
«Συμπληρώνονται, σήμερα, τρία χρόνια από τότε που ο κ. Τσίπρας εξαπάτησε τους Έλληνες. Υποσχέθηκε να τελειώνει με τη λιτότητα και το παλιό. Και έφερε περισσότερη φτώχεια, διάλυση της μεσαίας τάξης, βαριά φορολογία. Έκοψε μισθούς και συντάξεις. Δημιούργησε τη γενιά των 360 ευρώ.»
Κυριάκος Μητσοτάκης, 25.1.2018
«Οι άνθρωποι του μόχθου, οι αγρότες, οι επαγγελματίες οι μικροί και μεσαίοι επιχειρηματίες, ο κορμός της πραγματικής οικονομίας βρίσκονται σήμερα αντιμέτωποι με μια λαίλαπα φόρων που υπερβαίνουν τις δυνάμεις τους. Αύριο δε κινδυνεύουν να βρεθούν αντιμέτωποι με μια λαίλαπα κατασχέσεων της ιδιωτικής περιουσίας από τράπεζες, αφού αδυνατούν να αποπληρώσουν δάνεια που σύνηψαν στο παρελθόν, πριν ξεσπάσει η κρίση, πριν μείνουν άνεργοι, πριν καταρρακωθεί το εισόδημά τους, πριν κλείσουν οι επιχειρήσεις τους. Η επιμονή της κυβέρνησης να βάζει κι άλλα βάρη σε όσους έχουν ήδη καταρρεύσει είναι αδιέξοδη.»
Αλέξης Τσίπρας, ΔΕΘ, Σεπτέμβριος του 2014
«Εξοντώνουν όλη τη μεσαία τάξη, τους νοικοκυραίους…Δημιουργούν μια “ζούγκλα” που οδηγεί σε αντικοινωνικές συμπεριφορές που διαλύει τα πάντα και παραλύει τα πάντα».
Αντώνης Σαμαράς, ΔΕΘ, Σεπτέβριος του 2011
«Απέναντι στην απαξίωση του δικτύου προστασίας των πολιτών μας, στην ανασφάλεια και στη λογική ότι υγεία και πρόνοια είναι προνόμια των λίγων και όχι δικαιώματα όλων, εμείς αναγεννούμε το κοινωνικό κράτος. Κοινωνικό δίκτυο που διασφαλίζει το δικαίωμα σε όλους για ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης. Κοινωνικό δίκτυο που διακρίνεται για την ποιότητα των υπηρεσιών που προσφέρει.»
Γιώργος Παπανδρέου, 22.2.2009