Το ταξίδι στην Κεφαλονιά, για τις εργασίες του ΙΑ΄ Διεθνούς Πανιόνιου Συνεδρίου, αρχίσαμε να το σχεδιάζουμε με τον Μιχάλη Κατσίγερα τρία χρόνια πριν, ανταποκρινόμενοι στην τιμητική πρόσκληση του ιστορικού Γ. Ν. Μοσχόπουλου και της Εταιρείας Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών. Ο αγαπημένος φίλος δεν πρόλαβε να ξαναταξιδέψει στο γενέθλιο νησί του. Θα καμάρωνε βλέποντας τις δύο του κόρες, την Αννα και τη Μυρτώ, άξιες εισηγήτριες σε ένα συνέδριο που η ιστορία του ξεπερνάει τον αιώνα.
Η Κεφαλονιά με τον Αγιο Γεράσιμό της είναι το πρώτο νησί που γνώρισα, στη δεκαετία του 1960. Ακολούθησε η Κέρκυρα με τον Αγιο Σπυρίδωνά της. Τα τάματα έχουν τη δική τους γεωγραφία. Για τους Αιτωλοακαρνάνες, πάντως, η Κεφαλονιά είναι ό,τι πιο οικείο νησιωτικά, χάρη και στη σύνδεση από τον Αστακό. Τη Λευκάδα την αγαπάμε επειδή είναι και δεν είναι νησί· εκτός που την προσεγγίζουμε οδικώς, έχει και κοκορέτσι, έχει και κλαρίνο, τι άλλο να θέλουν οι Ξηρομερίτες. Στο Αργοστόλι ξαναβρέθηκα ένα οχτάμηνο το 1982-1983, γραφεύς Πεζικού στο Στρατολογικό Γραφείο. Το κτίριό του, χαμηλό, με τον κηπάκο του, σώζεται ακόμα, μισή ανάσα από την πλατεία Βαλλιάνου, που την έκταση και το απογευματινό παιδομάνι της θα το ζήλευαν πολλές πόλεις. Και τα περισσότερα σπιτάκια γύρω από τη Στρατολογία κρατιούνται στην ταπεινή τους αρχοντιά, δεν τα ’φαγε η αντιπαροχή, παρά την τεράστια αύξηση του τουρισμού. Μακάρι ν’ αντέξει αυτή η «αντιαναπτυξιακή ανορθογραφία», είναι στοιχείο του χαρακτήρα του νησιού, μαζί με τις πανέμορφες παραλίες (δεν είναι μόνο ο Μύρτος, σταθερά στη δεκάδα των ευρωπαϊκών «καλλιστείων»), τη Μελισσάνη, τον Αγιογεράσιμό του, το σπίρτο των κατοίκων του.
Εχει και Αγιο Σπυρίδωνα η Κεφαλονιά. Ο ναός του, στο Αργοστόλι, σε υποδέχεται σαν φλέβα σιωπής μες στην καρδιά του πολύβουου λιθόστρωτου. Δεν συμβαίνει το ίδιο στην Κέρκυρα, όπου ο ναός του πολιούχου είναι προέκταση της αγοράς, σαν ένα επιπλέον τουριστικό αξιοθέατο. Η εκκλησία του Αργοστολίου φημίζεται για το ξυλόγλυπτο τέμπλο της (ανήκε στη μητρόπολη, που καταστράφηκε, όμως, από τον σεισμό του 1953), για να ομολογήσω ωστόσο την αμαρτία μου, στάθηκα περισσότερο, ευχάριστα έκπληκτος, στον πρόναο. Τη μεθεπομένη επέστρεψα με χαρτί και μολύβι, να βοηθήσω τη μνήμη μου.
Ποια χείρα ιστόρησε τον κατάγραφο πρόναο δεν το ξέρω, ούτε αν έλαβε σχετική εντολή ή αυτοσχεδίασε. Οποιος κι αν πήρε την εικονογραφική απόφαση πάντως, μάλλον θα γνώριζε το προηγούμενο της Μονής Φιλανθρωπηνών και το σύγγραμμα του Μεγάλου Βασιλείου «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων». Στον πρόναο, λοιπόν, αριστερά του εισερχομένου, εικονίζονται ο Σωκράτης και ο Πλάτων, «ο μέγιστος των φιλοσόφων», σε μέγεθος φυσικό. Ανάμεσά τους μια ρήση του Αγίου Ιουστίνου του Φιλοσόφου, που αποτελεί και την εξήγηση της όλης απεικονιστικής επιλογής (ή τη «νομιμοποίησή» της απέναντι στους τυπολάτρες): «Και οι μετά λόγου βιώσαντες χριστιανοί εισί, καν άθεοι ενομίσθησαν, οίον Ελλησι μεν Σωκράτης και Ηράκλειτος και οι όμοιοι αυτοίς». Η κρίσιμη λέξη είναι ο Λόγος και το βαρύ φορτίο της τόσο στην ελληνική σκέψη (όπου πάντως η έννοιά της δεν είναι ίδια σε όλους τους φιλοσόφους) όσο και στον χριστιανισμό: «Εν αρχή ην ο Λόγος, και ο Λόγος ην προς τον Θεόν, και Θεός ην ο Λόγος». Παρότι ο Ιωάννης δεν ήταν φιλόσοφος (όπως ήταν λ.χ. ο συγκρητιστής Ελληνοϊουδαίος Φίλων ο Αλεξανδρεύς, που αποκάλεσε Λόγο την κατά Πλάτωνα ανώτατη θεϊκή δύναμη), η αρχή του ευαγγελίου του μοιάζει σαν επιτομή μιας νέας θρησκείας που δεν θέλει να κόψει βίαια τη σχέση της με τον θεολογικό στοχασμό της προχριστιανικής εποχής. Η βία, εν ονόματι μάλιστα του Θεού της ειρήνης και της αγάπης, ήρθε στους αιώνες που ακολούθησαν.
Στα δεξιά του πρόναου εικονίζονται ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος και ο Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης. Ανάμεσά τους μια ρήση με την οποία ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, στον οποίο οφείλεται η πρώτη προσπάθεια ουσιαστικής διασταύρωσης του χριστιανισμού με τον ελληνισμό, αποδίδει προπαρασκευαστικό ρόλο στη φιλοσοφία. Εύλογη η επιλογή της συγκεκριμένης φράσης, όπως άλλωστε και του αποσπάσματος που φέρει η δέλτος κάθε φιλοσόφου. Η ούτως ειπείν προχριστιανική ταυτότητα του Αριστοτέλη ορίζεται από έναν αφορισμό του έργου του «Μετά τα Φυσικά», διά του οποίου ο Σταγειρίτης προσεγγίζει τον θεό ως «ακίνητον πρώτον κινούν». Από τον Ηράκλειτο επιλέγεται μια φράση που τη διέσωσε ο Σέξτος ο Εμπειρικός και στην οποία απαντά επίσης η λέξη «λόγος»: «Του δε λόγου τούδ’ εόντος αεί αξύνετοι γίνονται άνθρωποι και πρόσθεν ή ακούσαι και ακούσαντες το πρώτον». Δηλαδή, από πάντα υπάρχει ο λόγος αυτός, οι άνθρωποι όμως δεν τον κατανοούν ούτε πριν τον ακούσουν ούτε όταν τον πρωτακούσουν. Αλλά για το ποιος ακριβώς ο λόγος «τούδε» της ηρακλείτειας σκέψης (θεμελιώδης ή ενοποιητική αρχή; θεότητα; μορφή της ύλης;) δεν συμφωνούν οι αναγνώσεις, αναγκασμένες να στηρίζονται σε σπαράγματα.
Ο οιονεί αγιογραφημένος Πλάτων κηρύσσει ότι «ο θεός αεί γεωμετρεί», άλλωστε στο υπέρθυρο της Ακαδημίας του αναγραφόταν το απαγορευτικό «μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω». Τα «Ηθικά» του Πλούταρχου μας πληροφορούν ότι «Πλάτων έλεγε τον θεόν αεί γεωμετρείν». Πώς συμπληρώθηκε η φράση, στη μορφή «Αεί ο θεός ο μέγας γεωμετρεί», και πώς προέκυψε ένας μνημονικός κανόνας που μας δίνει τον αριθμό π (ο λόγος της περιφέρειας προς τη διάμετρο ενός κύκλου) με προσέγγιση πέντε δεκαδικών ψηφίων (3,14159), βάσει του αριθμού των γραμμάτων κάθε λέξης (αεί: 3, ο: 1, θεός: 4, ο: 1, μέγας: 5, γεωμετρεί: 9), δεν το ξέρω.
Τέλος, ο Σωκράτης εμφανίζεται με λόγια από την κατά Πλάτωνα «Απολογία» του: Ακόμα κι αν λείψω εγώ, ακόμα κι αν πάψω να δουλεύω όπως δουλεύει η μύγα η φαρμακερή («μύωψ») που ερεθίζει το νωθρό άλογο, «άλλον ο θεός ημίν επιπέμψειν κηδόμενος υμών»: θα σας λυπηθεί ο Θεός και θα σας στείλει κάποιον άλλον. Ο άλλος αυτός, στη λογική του χριστιανισμού, που εννοεί τον Σωκράτη σαν προφήτη του, δεν μπορεί να είναι παρά ο Ιησούς. Επίσης, σαν προάγγελοι εμφανίζονται άλλωστε εφτά αρχαίοι σοφοί σε τοιχογραφία του 1542, στο καθολικό της Μονής Αγίου Νικολάου Φιλανθρωπηνών, που χτίστηκε το 1272 στo νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων: Πλάτων, Σόλων, Θουκυδίδης, Αριστοτέλης, Πλούταρχος, Χίλων ο Λακεδαιμόνιος, αλλά και –έκπληξη μέσα στην έκπληξη– Απολλώνιος ο Τυανεύς. Ο περιοδευτής φιλόσοφος και θαυματοποιός του 1ου αι. μ.Χ., που γιάτρευε ασθενείς και ανάσταινε νεκρούς, κατά τη λαϊκή πίστη, γι’ αυτό και ορισμένοι τον αντιπαρέθεταν στον Χριστό. Γεγονός που προκάλεσε τη γραπτή οργή του εκκλησιαστικού ιστορικού Ευσέβιου από την Καισάρεια. Μια οργή που δεν τη θυμάται ο συγκρητιστής αγιογράφος της λίμνης Παμβώτιδας.