Η «Γέφυρα Τεχνών», που οδηγεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Σκοπίων, δείχνει μεγαλοπρεπής. Δεκάδες αγάλματα, τοποθετημένα πυκνά αριστερά και δεξιά, δημιουργούν εντυπωσιακό διάδρομο πάνω από τα νερά του ποταμού Βαρδάρη. Eνας γαλαξίας ονομάτων, από τον τσάρο Σαμουήλ έως τον ερημίτη Aγιο Γαβριήλ του Λέσνοβο (11ος-12oς αιώνας) συνθέτουν τον γλυπτικό διάκοσμο. Ανάμεσά τους, ιστορικές φιγούρες, με ονόματα γνωστά σε έναν Eλληνα: ο βασιλιάς Αμύντας ο Γ΄, ο στρατηγός της Μακεδονίας Παρμενίων, ο Φίλιππος Ε΄ της Μακεδονίας, ο Αρχέλαος, ο Περδίκκας, ο Αλέξανδρος Α΄ ο Φιλέλλην και άλλοι. Στενάζει η «Γέφυρα Tεχνών» από το βάρος της ψευδοϊστορίας απέναντι από μια πλατεία πνιγμένη στα ογκώδη δημόσια γλυπτά του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Φιλίππου.
Από ποιο εθνικό παρελθόν άντλησαν την έμπνευσή τους οι σύγχρονοι άγνωστοι(;) καλλιτέχνες για να κατασκευάσουν τη νέα μυθολογία στη δημόσια μνημειακή γλυπτική, στα νεόδμητα διοικητικά κτίρια και στα μουσεία, που έχουν μετατρέψει το κέντρο των Σκοπίων σε ένα αμφιλεγόμενης αισθητικής θεατρικό ή μάλλον κινηματογραφικό σκηνικό;
Αναζητήσαμε απαντήσεις στο ιστορικό αφήγημα της γειτονικής χώρας, τεκμηριωμένο μέσα από τα ευρήματα ανασκαφών στις μόνιμες εκθέσεις που έστησε το 2014 επιστημονική ομάδα στο νεόδμητο Αρχαιολογικό Μουσείο – ένα από τα δεκάδες κτίρια που φύτρωσαν στις όχθες του ποταμού με το πρόγραμμα «Σκόπια 2014». Η επιγραφή στη νεοκλασική πρόσοψη του κτιρίου φέρει προς το παρόν την προηγούμενη ονομασία της χώρας, ωστόσο το Αρχαιολογικό Μουσείο είναι ένα από τα δημόσια κτίρια, τα οποία, βάσει της συμφωνίας, οφείλουν να αλλάξουν το όνομα στις πινακίδες τους.
Το ανασκαφικό έργο δεν τεκμηριώνει την πολιτική που επέβαλε ο Γκρούεφσκι. «Οι επιστήμονες διαμαρτυρήθηκαν αλλά δεν εισακούστηκαν. Ηταν ένα πρόγραμμα που εφαρμόστηκε για ψηφοθηρικούς λόγους με κιτς αποτέλεσμα», λέει ο διευθυντής του μουσείου Γκόραν Σάνεβ (φωτ.). ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ
Στις αίθουσες των μόνιμων εκθέσεων, οι πρωινοί επισκέπτες ήταν ελάχιστοι. Είναι εμφανές πως ευρήματα που παραπέμπουν στη λέξη «Μακεδονία» ή στον Μ. Αλέξανδρο βρίσκονται σε περίοπτη θέση. Δεν είναι τυχαίο το ότι η κτητορική επιγραφή ρωμαϊκού ναού, στην οποία αναγράφεται το αξίωμα του κτήτορα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΡΧΩΝ», είναι κρεμασμένη στον μαρμάρινο τοίχο ακριβώς απέναντι από την είσοδο του μουσείου. Στο λαπιντάριουμ, κεντρικό έκθεμα είναι ένα πιστό αντίγραφο της σαρκοφάγου της Σιδώνας, γνωστή ως σαρκοφάγος του Μεγάλου Αλεξάνδρου (βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη), που αποτελεί χορηγία της τουρκικής κυβέρνησης. Στην πλούσια νομισματική συλλογή, η ξεναγός με καμάρι επισημαίνει στον Ελληνα επισκέπτη ότι το χρυσό νόμισμα στο νούμερο 39 απεικονίζει τη μορφή του Μ. Αλεξάνδρου…
Η αίθουσα των κλασικών-ελληνιστικών χρόνων ήταν κλειστή. Φιλοξενεί την έκθεση «100 χρόνια Τρεμπένιστε» (εγκαινιάστηκε 14/3), γεγονός ιστορικής σημασίας για τους γείτονες, καθώς υποδέχθηκαν για πρώτη φορά από το Βελιγράδι και τη Σόφια τα χρυσά κτερίσματα αρχαϊκής νεκρόπολης, που βρίσκονται μοιρασμένα σε μουσεία τριών χωρών: της Σερβίας, της Βουλγαρίας και της Βόρειας Μακεδονίας (Μουσείο Οχρίδας).
Περίπου 7.000 ευρήματα από τη νεολιθική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια συγκεντρώνει το μουσείο, εξηγεί ο διευθυντής του, Γκόραν Σάνεβ, αρχαιολόγος. «Προέρχονται από τις ανασκαφές σε 5.000 αρχαιολογικούς χώρους, μικρούς και μεγάλους, όλης της χώρας, με σημαντικό και επισκέψιμο το Στόμπι, που διατηρεί κατάλοιπα της πρωτεύουσας της ρωμαϊκής επαρχίας της Δεύτερης Μακεδονίας».
Στις θεματικές ενότητες (νομίσματα, παλαιολιθική, νεολιθική, χαλκού), επεξηγηματικά κείμενα δεν υπάρχουν και ο οδηγός των μόνιμων εκθέσεων διατίθεται μόνο στη γλώσσα της γειτονικής χώρας.
Αγαλμα του Ερμή (2ος μ.Χ. αιώνας) από τα μεγάλα ρωμαϊκά λουτρά που βρέθηκαν στην περιοχή της Στρούμιτσας. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ
Η «μεγάλη μητέρα»
«Ποια είναι τα highlights των εκθεμάτων του μουσείου;» ρωτήσαμε τον κ. Σάνεβ. Μας απαρίθμησε τα σπουδαιότερα: Η «μεγάλη μητέρα», προστάτιδα της εστίας –κεραμικό μοντέλο σπιτιού με τη θεά Μητέρα– σε διαφορές παραλλαγές, της νεολιθικής εποχής. Μία ανδρική κεραμική μορφή του «Αδάμ», όπως τον αποκαλούν, της ίδιας περιόδου. Ενα σπάνιο γυάλινο ποτήρι ρωμαϊκών χρόνων. Οι τερακότες του 5ου και του 6ου αιώνα. Και από τα κλασικά, ένας αττικός αμφορέας του 5ου π.Χ. αιώνα, εύρημα τάφου στο Ντεμίρ Κάπια, όπου «σύμφωνα με στοιχεία, είχαν ταφεί Αθηναίοι πολίτες», ανέφερε ο κ. Σάνεβ.
Πολλά από τα ευρήματα του μουσείου, εξήγησε, «προέρχονται κυρίως από νεκροπόλεις ή από μεμονωμένους τάφους, ωστόσο, ελλείψει επιγραφών, είναι δύσκολο να ταυτιστούν. Οσες έχουν βρεθεί είναι στα ελληνικά ή τα ρωμαϊκά, στις γλώσσες δηλαδή που κυριαρχούσαν τότε. Το πρόβλημα είναι ότι εμείς δεν έχουμε αρχαία γραφή στη δική μας γλώσσα».
Η αρχαϊκή νεκρόπολη της Τρεμπένιστε (9 χλμ. από την Οχρίδα), για παράδειγμα, έχει δώσει εντυπωσιακά ευρήματα. Χρυσές μάσκες, ασημένια πέδιλα, χρυσά και αργυρά κοσμήματα και άλλα λαμπερά κτερίσματα του 4ου π.Χ. αιώνα. Εκατό χρόνια έχουν περάσει από την τυχαία ανακάλυψη των 7 πρώτων ασύλητων τάφων από τον βουλγαρικό στρατό το 1918 και οι ερευνητές –ελλείψει αποδεικτικών στοιχείων– δεν κατάφεραν να ταυτίσουν την πιο πλούσια αρχαία νεκρόπολη της γειτονικής χώρας.
Τα κέρινα ομοιώματα, πάντως, ανάμεσα στις προθήκες, διανθίζουν το σκηνικό. Στις αίθουσες των ρωμαϊκών και βυζαντινών ευρημάτων συνυπάρχουν ο τσάρος Σαμουήλ, ο Ιουστινιανός, επίσκοποι, πολεμιστές. Ο κέρινος Μέγας Αλέξανδρος και ο Φίλιππος Β΄ ήταν στις αποθήκες. Θα επανέλθουν τον Σεπτέμβριο, μας είπε ο κ. Σάνεβ, μετά το τέλος της περιοδικής έκθεσης «100 χρόνια Τρεμπένιστε». «Υπάρχει σκέψη να αποσυρθούν;» τον ρωτήσαμε. «Δεν είναι παρά ένα ντεκόρ», μας απάντησε.
Αντίγραφο της σαρκοφάγου της Σιδώνας (γνωστή ως «Σαρκοφάγος του Μ. Αλεξάνδρου» που σήμερα φυλάσσεται στην Κωνσταντινούπολη). ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ
– Είναι προφανές ότι το ανασκαφικό έργο δεν τεκμηριώνει την πολιτική που επέβαλε ο Γκρούεφσκι. Οι αρχαιολόγοι και οι ιστορικοί δεν είχαν λόγο;
– Οι πολιτικοί αποφάσισαν γι’ αυτό. Οι επιστήμονες διαμαρτυρήθηκαν, αλλά δεν εισακούστηκαν. Ηταν ένα πρόγραμμα που εφαρμόστηκε για ψηφοθηρικούς λόγους, με κιτς αποτέλεσμα.
«Οι πρόγονοί μου αυτοαποκαλούνταν Μακεδόνες και δεν ξέρω γιατί»
– Με 7.000 αρχαιολογικά ευρήματα δεν θα μπορούσε να κατασκευαστεί η νέα εθνική ταυτότητα προερχόμενη από τον δικό σας πολιτισμό;
– Γεννήθηκα επί Γιουγκοσλαβίας. Μιλώ τη δική μου γλώσσα που ανήκει στις σλαβικές και προέρχεται από τον δικό μας πολιτισμό. Οι πρόγονοί μου αυτοαποκαλούνταν Μακεδόνες και δεν ξέρω γιατί. Η διπλωματική μου εργασία ήταν για τη Βεργίνα. Το αστέρι είναι ένα παγκόσμιο σύμβολο. Ο Μ. Αλέξανδρος έφτασε μέχρι την Ινδία. Αν το χρησιμοποιούν στην Ινδία, τι σημαίνει; Εξάλλου, τμήματα μιας ασπίδας που βρέθηκε στο Πρίλεπ φέρει το αστέρι της Βεργίνας όπου αναγράφεται «Βασιλέως Δημήτριος». Το βασικό ερώτημα είναι άλλο: ποια χώρα έχει το αποκλειστικό δικαίωμα του Μ. Αλεξάνδρου; Ξέρουμε την Ιστορία. Για τους Παίονες –υπάρχουν αναφορές από τον Ομηρο–, για τις συναλλαγές, το εμπόριο του αρχαίου κόσμου. Οι περιοχές μας, σήμερα, προέρχονται από μια μείξη πολιτισμών, είμαστε όλοι ένα κράμα».
– Είστε ικανοποιημένος από τη συμφωνία των Πρεσπών;
– Ηταν μια καλή συμφωνία. Πρόκειται για ένα τολμηρό βήμα των δύο πρωθυπουργών και των υπουργών Εξωτερικών γιατί βάζουν τέλος σε μια λανθασμένη διένεξη. Διήρκεσε πολλά χρόνια. Από παλιά η Θεσσαλονίκη ήταν το αγαπημένο μας μέρος. Οι έμποροι επωφελούνται κι αν λειτουργήσει πάλι η σιδηροδρομική γραμμή, τα οφέλη στην οικονομία θα είναι πολλαπλάσια.
Κέρινο ομοίωμα του Ιουστινιανού ανάμεσα στις προθήκες των αρχαιολογικών ευρημάτων στην αίθουσα των ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ
– Και στον πολιτισμό;
– Στην αρχαιολογία και στην τέχνη δεν υπάρχουν σύνορα. Ο πολιτισμός μπορεί να εξαλείψει τον φανατισμό. Χρειάζεται χρόνος. Υπήρχαν ιδέες για κοινές ανασκαφές μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων στις παραμεθόριες περιοχές. Το υπουργείο Πολιτισμού, ωστόσο, δεν ευνόησε τις συνεργασίες με την Ελλάδα. Τώρα οι συνθήκες είναι διαφορετικές. Το κλίμα αλλάζει. Ελπίζω ότι στο εξής θα ανοίξουμε παράθυρα συνεργασίας.
Βγαίνοντας από το Αρχαιολογικό Μουσείο, αντικρίσαμε και πάλι τον «Μέγα Αλέξανδρο» πάνω στο άλογο να «καλπάζει» προς το νότο. Στην αντίπερα όχθη της πέτρινης γέφυρας που οδηγεί στο παλιό παζάρι της αλβανικής πλευράς, ο «Φίλιππος» κοιτάζει στο κενό, περικυκλωμένος από γλυπτές καθιστές γυμνόστηθες γυναίκες, στρατιωτικές μορφές αρχαιοελληνικού τύπου. Η έλλειψη φροντίδας εμφανής: σπασμένα κομμάτια μαρμάρου στα άνυδρα –λόγω χειμώνα– σιντριβάνια, ξεφλουδισμένες επιφάνειες των γλυπτών. Είχε μεσημεριάσει. Η κίνηση στα εμπορικά καταστήματα είχε αυξηθεί. Η ζωή κυλούσε με νωχελικούς ρυθμούς. Οι επαίτες και οι μικροπωλητές είχαν πάρει τη θέση τους στις πλατείες.
Προσπεράσαμε τη θριαμβευτική αψίδα, ένα από τα κατασκευάσματα του προγράμματος «Σκόπια 2014». Στην «Πύλη της Μακεδονίας» όπως αποκαλείται, οι Σκοπιανοί δεν γιόρτασαν ακόμη θριαμβευτικά γεγονότα παρά μόνο συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας για τη ζοφερή οικονομική κατάσταση. Μια ελπίδα και αισιοδοξία διακρίναμε στα νέα παιδιά: «Οποια κι αν ήταν η συμφωνία για την ονομασία, το ίδιο μας κάνει», είπε χαρακτηριστικά η Μπιλιάνα. «Σημασία έχει να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής μας, να μας βγάλει από τη μιζέρια μας».