Λίγο πριν από το ορόσημο των διακοσίων χρόνων από το 1821, οφείλουμε όχι μόνο να επιχειρήσουμε μια αποτίμηση της πορείας και των επιτευγμάτων του ελληνισμού, ούτε απλώς να συστηθούμε εκ νέου στην οικουμένη. Οφείλουμε πρώτα να μάθουμε ποιοι είμαστε και τι θέλουμε, ώστε να μπορούμε να χαράξουμε μια στρατηγική για να το πετύχουμε. Πρέπει να κατανοήσουμε τις δυνάμεις και τις αδυναμίες μας, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε και τα εφόδια που έχουμε στη διάθεσή μας. Οφείλουμε να καταλάβουμε ότι ο αγώνας για την ελευθερία δεν έχει ολοκληρωθεί: έχουμε διανύσει πολύ δρόμο, αλλά μεγάλες μάχες βρίσκονται ακόμη μπροστά μας.
Πριν από εκατό χρόνια, οι Ελληνες βρίσκονταν στη μέση της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Αυτή κατέληξε στο τέλος της μακραίωνης παρουσίας των Ελλήνων στη Μικρά Ασία και στη συγκέντρωση μεγάλου μέρους του ελληνισμού εντός των συνόρων του ελληνικού κράτους. Η καταστροφή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας –η συγκολλητική ουσία των διαφόρων ομάδων Ελλήνων για το μεγαλύτερο μέρος του πρώτου αιώνα της ανεξαρτησίας– υποχρέωσαν τους Ελληνες να στραφούν προς την εσωτερική ανάπτυξη. Οπως η οδυνηρή ήττα από τους Οθωμανούς στον πόλεμο του 1897 ανάγκασε τους Ελληνες να υιοθετήσουν μεταρρυθμίσεις που ενίσχυσαν τη χώρα τους, ώστε να βγει κερδισμένη από τους Βαλκανικούς Πολέμους, η πρόοδος μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ήταν και αυτή εντυπωσιακή. Ομως, πολλά προβλήματα δεν λύθηκαν· και πολλά παραμένουν. Οι εναλλασσόμενες «καταστροφές και θρίαμβοι» (κατά την εύστοχη διατύπωση του Στάθη Καλύβα) οφείλονταν αφενός στις διαχρονικές παθογένειες της χώρας, αφετέρου σε πείσμα αυτών.
Σήμερα, διακόσια χρόνια από την αρχή της Επανάστασης, είναι φανερό ότι αιώνια πληγή των Ελλήνων είναι η αδυναμία να διαμορφώσουμε μια κοινωνία όπου θέτουμε ως προτεραιότητα το κοινό καλό, όχι το προσωπικό συμφέρον. Ετσι, διαμορφώσαμε ένα κράτος που δεν εμπνέει εμπιστοσύνη, με αποτέλεσμα να αυτοσχεδιάζουμε και να αυθαιρετούμε. Από την αρχή του ελληνικού κράτους (αλλά και νωρίτερα), διαμορφώνονται ομάδες που εκμεταλλεύονται την εγγύτητά τους με την εξουσία, με αποτέλεσμα ο διχασμός μεταξύ ομάδων να είναι πάντα η ευκολότερη μέθοδος να αποκτήσει ισχύ ένας πολιτικός και να τη διατηρήσει. Η παθιασμένη αντίληψη για τα «εθνικά θέματα» ήταν απαραίτητη, είτε για να μπορεί η μία ομάδα να κατηγορεί την άλλη για έλλειψη πατριωτισμού είτε ως καθολική ορμή που ένωνε το έθνος και κάλυπτε τα ρήγματα στην κοινωνία και στην πολιτική. Βλέποντας πόσο έχει στοιχίσει ο διχασμός, είναι σαφές ότι πρωταρχικός στόχος της Παιδείας μας θα έπρεπε να είναι η καλλιέργεια της κατανόησης της πραγματικότητας, καθώς και της συναίνεσης και της συνεργασίας.
Ομως, από τα αποτελέσματα του διαγωνισμού PISA έως τα κοινωνικά δίκτυα και την πολιτική, βλέπουμε ότι όχι μόνο δεν αυξάνεται η ικανότητα των Ελλήνων να κατανοήσουν κείμενα (άρα και την πραγματικότητα), όχι μόνο δεν αναπτύσσεται πνεύμα συνεργασίας, αλλά επενδύουμε ακόμη στην ταραχή και στη ρήξη και για τα πιο ασήμαντα θέματα. Πώς θα διαμορφωθεί ένας πολιτικός πολιτισμός όπου τα ασήμαντα δεν θα ανάγονται σε σημαντικά και τα σημαντικά δεν θα αφήνονται στην τύχη τους;
Μεταξύ των επιτευγμάτων των τελευταίων διακοσίων χρόνων είναι η οριστική επίλυση της μορφής του πολιτεύματος, το τέλος του γλωσσικού προβλήματος, η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Επίσης, παρά τον ενδημικό διχασμό, διαμορφώθηκε ευρεία και βαθιά εκτίμηση για τη δημοκρατία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη.
Επειδή, όμως, πιστεύουμε (δικαίως ενίοτε) ότι το «σύστημα» ευνοεί άλλους εις βάρος μας, όταν ευνοεί εμάς δεν αισθανόμαστε ότι αδικούμε κάποιον. Ετσι, συμβάλλουμε στην υπονόμευση των υπέρτατων αυτών αγαθών, εις βάρος όλων.
Αμεση προτεραιότητα, πριν από το 2021, θα έπρεπε να είναι η επανάσταση στη Δικαιοσύνη και στην Παιδεία. Ο διαρκής αγώνας για την ελευθερία απαιτεί πολίτες που κατανοούν την πραγματικότητα, που εμπιστεύονται και σέβονται τον νόμο. Πολίτες που σέβονται αλλήλους θα συμβάλουν σε ένα κράτος που στηρίζει τις φιλοδοξίες τους αντί να τους κρατάει ομήρους.