«We’re not just fighting an epidemic. We’re fighting an infodemic», δήλωσε ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, δρ Γκεμπρεγέσους. Η νέα λέξη που παραδίδεται στην κρίση και τη χρήση του ευρέος κοινού, μετά τα fake news (ψευδείς ειδήσεις) και το disinformation (παραπληροφόρηση), είναι το infodemic: Αντλεί την καταγωγή του από το information και το epidemic. Σημαίνει την υπερβολική ροή πληροφοριών, η οποία αφορά ένα πρόβλημα και είναι τόσο μεγάλη και ανεξέλεγκτη, που καθιστά την αποκατάσταση της πραγματικότητας με αληθινές πληροφορίες εξαιρετικά δύσκολη. Πιο απλά: infodemic είναι η παραπληροφόρηση σχετικά με την πανδημία – πλέον.
O Παγκόσμιος Oργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) και η ομάδα του για τα social media, με επικεφαλής την Αλεξάντρα Κουζμάνοβιτς, αναγκάστηκε πολύ γρήγορα να δημιουργήσει ειδική ενότητα για τις ψευδείς ειδήσεις στην ιστοσελίδα του. Οπως εξήγησε η ίδια στο περιοδικό των, υψηλού κύρους, επιστημονικών ιατρικών εκδόσεων Lancet: «Βρισκόμαστε σε συνεχή επαφή με την Google, το Facebook, το Twitter και με άλλα κοινωνικά δίκτυα όπως και οι συνάδελφοί μου στο γραφείο του οργανισμού στην Κίνα. Είμαστε συνεχώς online και τη στιγμή που θα δούμε ερωτήσεις ή διάφορες φήμες να διαχέονται, σημειώνουμε και επικοινωνούμε αμέσως με τους ειδικούς επιστήμονες συναδέλφους, οι οποίοι μας βοηθούν να βρούμε τις απαντήσεις που βασίζονται σε αποδείξεις και που πρέπει να “περάσουν” στο ευρύ κοινό. Κάτι άλλο που εφαρμόζεται, πλέον, στο πλαίσιο αυτής της συνεργασίας είναι ότι σε οποιαδήποτε γλώσσα κάνει κάποιος διαδικτυακή αναζήτηση με τη λέξη “coronovirus” ή “COVID-19” θα εμφανιστεί, πριν από οτιδήποτε άλλο, ένα πλαίσιο το οποίο οδηγεί σε αξιόπιστη πηγή: στον ΠΟΥ, σε εθνικό υπουργείο Υγείας ή σε οποιοδήποτε σχετικό κέντρο ελέγχου του ιού».
Σύμφωνα με άρθρο της εφημερίδας Washington Post, το οποίο βασίζεται σε αδημοσίευτη έρευνα ενός προγράμματος του State Department για την προπαγάνδα και την παραπληροφόρηση (Global Engagement Center), περίπου 2 εκατ. tweets συνωμοσιολογικών θεωριών σχετικά με τον κορωνοϊό, δημοσιεύθηκαν σε περίοδο τριών εβδομάδων μεταξύ 20 Ιανουαρίου και 10 Φεβρουαρίου 2020.
Η εταιρεία κυβερνοασφάλειας Check Point είχε ανιχνεύσει, μέχρι πριν από μερικές εβδομάδες, τέσσερις χιλιάδες νέους ιστότοπους (sites) με τη λέξη coronavirus στο όνομά τους, επισημαίνοντας ότι τουλάχιστον το 3% αυτών έχουν «κακόβουλες προθέσεις».
Η Ρωσία και η Κίνα
Αρκετοί επισημαίνουν ότι δεν υπάρχουν σοβαρές αποδείξεις για οργανωμένες καμπάνιες παραπληροφόρησης. Η, κατά τα άλλα εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα, Ρωσία άργησε να συμπεριλάβει τις «ειδήσεις» για τον κορωνοϊό στο σχετικό οπλοστάσιό της. Μόλις πριν από πέντε μέρες εμφανίστηκε η προειδοποίηση της Ε.Ε. για σχετική κινητοποίηση της Ρωσίας στο αγαπημένο της πεδίο. Αλλά και η Κίνα, πρωταθλήτρια στον έλεγχο και στη λογοκρισία των ΜΜΕ, δεν καταφέρνει να ελέγξει τη ροή και την ποιότητα των σχετικών πληροφοριών.
Θα μπορούσαμε, ίσως, να βασιστούμε στους «βασικούς νόμους» της διάδοσης των φημών και της πίστης σε αυτές για να εξηγήσουμε ότι το γεγονός προκαλείται από τη σπουδαιότητα του θέματος και πολλαπλασιάζεται από την ασάφεια των στοιχείων που το αφορούν και από την έλλειψη μακροπρόθεσμων δεδομένων. Αμερικανοί ψυχολόγοι γράφουν γι’ αυτό τουλάχιστον από το 1940 και μέχρι σήμερα. Αν και δεν φαίνεται να έχει βοηθήσει μέχρι τώρα πουθενά και με βάση τα σημερινά δεδομένα φαντάζει ως χαμένη μάχη, ωστόσο μια κάποια ενσυναίσθηση ως προς το «κοινό» αίσθημα της εκπόρευσης, θα μπορούσε να συνδράμει ίσως τις παγκοσμιοποιημένες προσπάθειες αναχαίτισης του infodemic ή, τουλάχιστον, τη δική μας συμβολή προς αυτές.
Διότι φαίνεται πως, όπως ακριβώς συμβαίνει και με την πανδημία αυτή καθαυτήν, απαιτείται η… βοήθεια του κοινού.
Αυτός ο 24ωρος κύκλος ειδήσεων, φαινόμενο της εποχής του Διαδικτύου που, ασφαλώς, ήρθε για να μείνει, έχει καλά και… κακά νέα. Από τη μια πλευρά τα ΜΜΕ, ταυτόχρονα προκαλούν και υπηρετούν τη βουλιμία του κοινού για ειδήσεις ανάγοντας σε είδηση το παραμικρό και αψηφώντας την ακρίβεια αλλά και την προσωρινότητα της δημοσιογραφικής και επιστημονικής αλήθειας.
Διότι οι επαναλαμβανόμενες αναφορές στο ζευγάρι των υπερηλίκων Ιταλών που κατέληξαν με δύο ώρες διαφορά από τον ιό, στον γιο που δεν μπορούσε να είναι παρών κρατώντας το χέρι της μητέρας του ενώ αυτή νοσηλευόταν στο νοσοκομείο και άλλες τέτοιες ιστορίες, μπορεί να μην είναι ακατανόητες αλλά είναι σίγουρα άχρηστες. Οπως και πάμπολλες τέτοιου είδους «πληροφορίες» που απευθύνονται αποκλειστικά στο συναίσθημα και στο αίσθημα του φόβου.
Τα άχρηστα επίθετα
Οπως πολύ σωστά έγραψε η συνάδελφος Μ. Κοζάκου στο jaj.gr: «Είναι απολύτως περιττό ως προς την ακρίβεια των γεγονότων να χρησιμοποιούν οι δημοσιογράφοι επίθετα προκειμένου να δραματοποιήσουν όσα λένε. Λέξεις όπως “φονικός”, “καταστροφικός”, “τρομερός” μπροστά από τη λέξη “ιός” δεν προσφέρουν τίποτα απολύτως στην πληροφόρηση του κοινού, το μόνο που επιτυγχάνουν είναι να καλλιεργήσουν τον φόβο και την ανασφάλεια. Οι πολίτες έχουν πλήρη επίγνωση της σοβαρότητας της κατάστασης. Λέξεις όπως “ανησυχία”, “ανησυχητικός”, “επικίνδυνος”, “απειλητικός”, “πανικός” είναι απλώς σοβαρές ενδείξεις έλλειψης δημοσιογραφικού περιεχομένου […] Τον ρόλο των τρομολαγνικών επιθέτων στον λόγο, παίζει η μουσική στα τηλεοπτικά κυρίως ρεπορτάζ. Υποβλητικές μελωδίες, μουσικά θέματα από γνωστά θρίλερ ή κινηματογραφικά έπη συνοδεύουν αγνώστου προελεύσεως πλάνα, που καμία σχέση δεν έχουν με αυτό που λέγεται, καταπατώντας και τον στοιχειώδη κανόνα της υποχρέωσης να υπάρχει η ένδειξη “πλάνα αρχείου” ή η πηγή της εικόνας».
H ευθύνη των χρηστών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης
Nοσοκόμα σε σκηνή – προεξεταστήριο για κρούσματα κορωνοϊού μπροστά από νοσοκομείο της Βουδαπέστης.
Ο επικεφαλής των επειγόντων της δημόσιας υγείας στην UNICEF, Κάρλος Ναβάρο, δήλωσε ότι «ενώ πλήθος λανθασμένων πληροφοριών διαχέονται μέσω των κοινωνικών δικτύων (social media), μεγάλος όγκος επίσης προέρχεται από τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Επιλέγουν τις πιο ακραίες φωτογραφίες, σχεδόν πάντα με ανθρώπους που φοράνε μάσκα υγιεινής και στην τηλεόραση τα ανάλογα βίντεο. Στην πραγματικότητα στέλνουν ένα εντελώς λανθασμένο μήνυμα».
Από την άλλη πλευρά, αυτό που δεν συνειδητοποιούμε είναι ότι, ως χρήστες του Διαδικτύου, είμαστε και εμείς οι ίδιοι… ΜΜΕ. Η μεγαλύτερη απειλή και διασπορά ψευδών ειδήσεων ως προς τον κορωνοϊό προέρχεται από μας τους ίδιους, τους χρήστες του Διαδικτύου, είτε κατά μόνας είτε από τη συμμετοχή μας σε διάφορα forum διαδικτυακών συζητήσεων τις οποίες αναπαράγουμε στη συνέχεια. Οι New York Times επεσήμαναν ένα ιδιωτικό facebook group με περισσότερα από εκατό χιλιάδες μέλη, στο οποίο οι θεωρίες συνωμοσίας για τη διασπορά του κορωνοϊού μεταφέρονται σε άλλους με γεωμετρική πρόοδο. Τα γκρουπ υπέρ του αντιεμβολιαστικού κινήματος, καθόλου τυχαία, φαίνεται επίσης πως παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη διασπορά ψευδών και, εν κατακλείδι, ανοήτων αν και επικίνδυνων ειδήσεων.
Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι διαδικτυακοί ιστότοποι που ανήρτησαν «πληροφορίες» κάτω από τίτλους όπως «Ο κορωνοϊός είναι ένα βιολογικό όπλο που εκλάπη από τον Καναδά» ή «Ξέφυγε από τα εργαστήρια της Κίνας», σημειώνουν αύξηση επισκεψιμότητας και κοινοποιήσεων του περιεχομένου τους στα social media δημιουργώντας απίθανες διαφορές με τα αντίστοιχα αξιόπιστα μέσα: Το Zero Hedge που ανήρτησε τον πρώτο τίτλο ο οποίος αναφέρθηκε προηγουμένως, είχε τις τελευταίες ενενήντα μέρες περισσότερες από δύο εκατομμύρια κοινοποιήσεις, ενώ στο ίδιο διάστημα οι ανακοινώσεις του ΠΟΥ δεν μοιράστηκαν από τους χρήστες παρά μόνον είκοσι πέντε χιλιάδες φορές!
Είναι σίγουρο ότι, και στην Ελλάδα, όλοι διαβάσαμε για τις καθοριστικά ευεργετικές ιδιότητες της πρόπολης ως προς τη θεραπεία ή την ανοσία στον κορωνοϊό, τις απίθανες σκέψεις από δημόσια πρόσωπα που, αν και εντελώς –μα εντελώς– άσχετα με το θέμα θεώρησαν υποχρέωσή τους να μοιραστούν μαζί μας τη συνωμοσιολογική τους άποψη ή την ακλόνητη πίστη τους στον Θεό των Ορθοδόξων μέσω της αναγγελίας τους ότι μετέλαβαν της Θείας Κοινωνίας. Είναι, επίσης, σίγουρο ότι όλοι πήραμε και πολλοί έστειλαν μηνύματα στο messenger για την αποτελεσματικότητα του ζεστού νερού και της γαργάρας, και ότι χιλιάδες φορές σε εθνικό και εκατομμύρια σε παγκόσμιο επίπεδο, αναπαρήχθησαν με ρυθμό πολυπολυβόλου.
Οταν βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι που μας εκπλήσσει, μας διασκεδάζει, μας τρομάζει ή νομίζουμε ότι μας ενημερώνει, θέλουμε να το μοιραστούμε. Είναι η βάση της επικοινωνίας. Μόνον που τώρα πια δεν τα μοιραζόμαστε σε έναν στενό κύκλο φίλων και γνωστών αλλά με εκατομμύρια ανθρώπους: Στην επιδημία της γρίπης του 2009 οι χρήστες του Facebook ήταν περίπου εκατό εκατομμύρια, αλλά τώρα είναι δυόμισι δισεκατομμύρια!
Σχετική έρευνα του MIT (Massachusetts Institute of Technology) στη διεξαγωγή της οποίας χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα με ψευδείς ειδήσεις που αναπαρήχθησαν στο Twitter από το 2006 έως το 2017, διαπιστώνεται ότι τα fake news διαχέονται σημαντικά μακρύτερα, ταχύτερα, βαθύτερα και ευρύτερα από ό,τι η αλήθεια σε όλες τις κατηγορίες των πληροφοριών. Και ο πιο σημαντικός λόγος είναι ότι δεν αντιλαμβανόμαστε τις επιπτώσεις αλλά και το εύρος της επικοινωνίας που σηματοδοτεί ένα απλό πάτημα στην οθόνη του κινητού ή του υπολογιστή μας. Δεν είναι εύκολο, αν και πρέπει, να καταλάβουμε ότι πριν μοιραστούμε οτιδήποτε που μας εντυπωσιάζει, χρειάζεται πρώτα να… πάρουμε μια βαθιά αναπνοή και να σκεφτούμε.
Η γενιά, ή μάλλον οι γενιές που μάθαμε τόσο γρήγορα να αποφεύγουμε τη γλουτένη και να αναγνωρίζουμε τη δυσανεξία στη λακτόζη, θα πρέπει να επισπεύσουμε τις προσπάθειές μας και στο ζήτημα της παραπληροφόρησης. Ή αλλιώς, να αντιληφθούμε τον βαθμό ευθύνης που μας αναλογεί ζώντας την εποχή αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί: ασύμμετρη επικοινωνία.