Το λεξικογραφικό έργο της νεοελληνικής λογιοσύνης είναι σημαντικό. Οι περισσότεροι αρκούνται σήμερα –και καλά κάνουν– στα τρία γνωστά χρηστικά λεξικά (Μπαμπινιώτη, Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, Ακαδημίας Αθηνών/Χαραλαμπάκη), όποιος όμως θέλει να λύσει απορίες που του γεννιούνται από τη μελέτη παλαιότερων –δεν λέω αρχαίων– κειμένων της γλώσσας μας δεν θα βρει καμία βοήθεια σε αυτά. Θα χρειαστεί να καταφύγει σε άλλα, μεγαλύτερα ή ειδικότερα. Θα κάνω εν συνεχεία ελάχιστες νύξεις, για να μη μείνουν μετέωρα τα λεγόμενα. Από τα πολλά και σπουδαία έργα της νεοελληνικής λεξικογραφίας, θα μνημονεύσουμε μόνο το «Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100-1669» του Εμμ. Κριαρά (ΙΔ΄ τόμους του εξέδωσε ο ίδιος, ενώ σήμερα έχει φτάσει στον ΚΑ΄, υπό τη διεύθυνση του Ι. Ν. Καζάζη) και την τρίτομη για την ώρα «Επιτομή» του από τους Ι. Ν. Καζάζη, Τ. Α. Καραναστάση (1955-2010) και Χ. Ν. Πασσαλή, όλα σήμερα από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Το έργο έχει ήδη κερδίσει τη διεθνή θέση του στα μεγάλα λεξικά των διαφόρων περιόδων της ελληνικής γλώσσας. Διαθέτουμε επίσης πάρα πολλά λεξικά για τις διαλέκτους και τα τοπικά ιδιώματα, όλα χρήσιμα, ορισμένα εξαιρετικά. Πού να αρχίσεις και να τελειώσεις με αυτά; Θα περιοριστώ να σημειώσω το «Ιστορικόν Λεξικόν της ποντιακής διαλέκτου» (1958 και σε έναν τόμο το 2016, από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών), ενός μεγάλου λογίου μας, του αρχιμανδρίτη Ανθιμου Α. Παπαδόπουλου, διευθυντή του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών (1932-1945). Μια άλλη κατηγορία είναι τα ειδικά θεματικά λεξικά, με αρκετά επίσης σημαντικά δείγματα. Σημειώνω δύο: Εύιος Ληναίου (=Χαρίτων Χαριτωνίδης), «Απόρρητα», (εκδ. Μιχ. Τριανταφύλλου, 1935), το οποίο δεν είναι ακριβώς λεξικό αλλά λεξικογραφική μελέτη –απορίας άξιο που στους φιλήδονους καιρούς μας δεν έχει έκτοτε ανατυπωθεί– και Ζήσιμος Α. Τζάρτζανος, «Λεξικό των λαϊκών τεχνικών όρων της οικοδομικής (των μεγάλων αστικών κέντρων)», (Λύχνος, 1981).
Εγραψα τούτα τα εισαγωγικά για να χαιρετίσω την έκδοση ενός νέου ειδικού θεματικού λεξικού, που ήρθε να προστεθεί πολύ πρόσφατα στη μακρά σειρά της νεοελληνικής λεξικογραφίας: Ι. Ε. Στεφανής, «Αγια και βέβηλα της νέας ελληνικής. Ερμηνευτικό λεξικό θρησκευτικής ορολογίας», ΑΠΘ/Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2020. Ο στόχος του Λεξικού δεν είναι ιστορικός αλλά συγχρονικός: λημματογραφούνται κυρίως λέξεις της περιόδου μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι σήμερα. Ο διαρκώς επιτεινόμενος θρησκευτικός αναλφαβητισμός της κοινωνίας καθιστά το Λεξικό του Ι. Ε. Στεφανή όχι απλώς χρήσιμο αλλά απολύτως αναγκαίο. Την περίοδο της επιδημίας του νέου κορωνοϊού, όταν τέθηκε μεταξύ άλλων και το ζήτημα του τρόπου μετάληψης, μιλούσαν και έγραφαν οι πάντες σχετικώς, χωρίς να ξέρουν οι περισσότεροι τι είναι λαβίδα, δισκάριο, μάκτρο. Και έχω κυριολεκτικά βαρεθεί να διαβάζω κείμενα Ελλήνων συγγραφέων που δεν ξεχωρίζουν τη λέξη «ακολουθία» από τη λέξη «λειτουργία» και γράφουν «η λειτουργία του εσπερινού» ή «η λειτουργία του γάμου». Πώς να πάρεις στα σοβαρά έναν τέτοιο συγγραφέα, ειδικά μυθιστοριογράφο, με τόση πραγματολογική άγνοια;
Δεν υπάρχει τέλειο λεξικό. Ο κλασικός φιλόλογος Ι. Ε. Στεφανής το ξέρει καλύτερα από τον καθένα, μη όντας λεξικογράφος ο ίδιος, και γι’ αυτό δηλώνει σεμνά, σχετικά με τις πραγματολογικές πληροφορίες που περιέχουν τα λήμματα: «Προσωπικά διατηρώ αμφιβολίες για την ακρίβεια ορισμένων πληροφοριακών στοιχείων, καθώς δεν ήταν πάντοτε δυνατόν να ελεγχθεί η ορθότητά τους, και λυπάμαι που δεν είχα εξαρχής την πρόνοια να προβώ σε σχετικούς υπαινιγμούς προκειμένου τουλάχιστον για τις προβληματικότερες περιπτώσεις» [σ. 11]. Υπάρχουν ασφαλώς λέξεις που δεν λημματογραφήθηκαν (π.χ. πάμπολλες λέξεις του νεοελληνικού καθολικισμού, εν χρήσει σήμερα από τους Ελληνες Καθολικούς) και ερμηνεύματα που χρειάζονται ίσως βελτίωση. Ελπίζω να τα συζητήσουν όλα αυτά οι ειδικοί στα ειδικά περιοδικά. Τα λεξικά δεν ολοκληρώνονται ποτέ, είναι ένα ασταμάτητο work in progress. Σήμερα η αδιάκοπη διόρθωση και ο εμπλουτισμός των λεξικών μπορούν να πραγματοποιούνται εύκολα και γρήγορα στην ψηφιακή μορφή τους, χωρίς το ανυπέρβλητο πολύ συχνά εμπόδιο του υψηλότατου κόστους που απαιτούν οι συνεχείς νέες έντυπες εκδόσεις.
Μιας και ο λόγος εδώ για το θρησκευτικό λεξιλόγιο, ας μου επιτραπεί να αναφερθώ καταληκτικά σε μια μεγάλη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι σοβαροί Ελληνες μεταφραστές, όταν καταπιάνονται να μεταφράσουν από ευρωπαϊκές γλώσσες βιβλία κάθε είδους (λογοτεχνικά, ιστορικά, δοκίμια), με θέμα θρησκευτικό. Δεν αναφέρομαι σε εβραϊκό ή ισλαμικό θρησκευτικό θέμα, αλλά χριστιανικό, Καθολικό ή προτεσταντικό. Σε άλλα πεδία διαθέτουμε αρκετά καλά λεξικά για τις αντιστοιχίες ελληνικών και ξενόγλωσσων λέξεων και όρων (βλ., δείγματος χάριν, Π. Ε. Σεγδίτσα, «Πεντάγλωσσον Λεξικόν ναυτικών όρων», Ιδρυμα Ευγενίδου, 1971· Αθ. Γ. Καΐσης, «Γερμανοελληνικό Λεξικό νομικής ορολογίας», 2 τόμοι, Σάκκουλας, 1995, 2002). Στο θρησκευτικό πεδίο –δεν είναι το μόνο– δεν διαθέτουμε ανάλογα βοηθήματα, ώστε να ξέρουμε τι μπορεί να αποδοθεί κατ’ ακριβή αντιστοιχία και τι δεν μπορεί, οπότε καλύτερα να μένει αμετάφραστο ή να μεταγράφεται απλώς με ελληνικούς χαρακτήρες. Καμιά φορά οι απλούστερες και πιο συχνόχρηστες λέξεις είναι και οι δυσκολότερες. Πώς θα αποδώσουμε τα γαλλικά religieux και religieuse, που δεν είναι ούτε ο κληρικός ούτε ο μοναχός/ή; Τι θα κάνει ο ταλαίπωρος μεταφραστής που μεταφράζει Ουγκώ με πλήθος όρους της εκκλησιαστικής ιεραρχίας (πώς θα αποδώσει το συχνότατο Monseigneur;), της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, της λειτουργικής τάξεως, αν δεν θέλει –και σωστά– να γεμίσει το βιβλίο με υποσημειώσεις; Πρέπει κάποτε να βρεθεί ένας τρελός και να το ξεκινήσει ένα τέτοιο λεξικό.