Εχω ξαναγράψει στη στήλη αυτή για την αδελφοσύνη (3.1.2021), με αφορμή τότε την εγκύκλιο του Πάπα Φραγκίσκου «Fratelli tutti» (2020). Θα επανέλθω σήμερα, επισκεπτόμενος τον Σαρλ Πεγκί (1873-1914) και το κείμενό του «De Jean Coste» (Νοέμβριος 1902). Το δοκίμιο αυτό αναφέρεται στο μυθιστόρημα του Αντονέν Λαβέρνι (Antonin Lavergne, 1863-1941) «Jean Coste ou l’ istituteur du village» («Ζαν Κοστ ή ο δάσκαλος του χωριού»), το οποίο είχε πρωτοεκδώσει ο ίδιος ο Πεγκί το 1901 και είχε διαβαστεί πολύ στην εποχή του. Διευκρινίζω προκαταρκτικά ότι θα συζητήσω την ιδέα της αδελφοσύνης αποκλειστικά και μόνο όπως παρουσιάζεται στο κείμενο αυτό και όχι συνολικά στο έργο του Πεγκί, γιατί τότε θα χρειαζόταν μεγαλύτερη ανάπτυξη και πολλές αποχρώσεις.
Ο Πεγκί θεμελιώνει την ιδέα του για την αδελφοσύνη πάνω σε αυτό που ορίζει ως εξαθλίωση (misère), την οποία διακρίνει από τη φτώχεια. Η φτώχεια δεν συνιστά κοινωνικό, πολιτικό ή ηθικό πρόβλημα για τον Πεγκί, μπορεί μάλιστα να είναι και επαινετή. Εντελώς αντίθετα η εξαθλίωση είναι ό,τι η Κόλαση για την παραδοσιακή χριστιανική διδασκαλία, αποτελεί το επίγειο αντίστοιχό της. Ο Πεγκί εννοεί την εξαθλίωση με όρους οικονομικούς, της αποδίδει ωστόσο βαρύτατες ηθικές και ψυχικές συνέπειες: «Η εξαθλίωση δεν καθιστά απλώς τους εξαθλιωμένους δυστυχείς, κάτι που είναι βαρύ· καθιστά τους εξαθλιωμένους κακούς, άσχημους, αδύναμους, κάτι που δεν είναι λιγότερο βαρύ· ένας αστός μπορεί να σκέφτεται έντιμα και λογικά ότι η εξαθλίωση αποτελεί μέσο πνευματικής καλλιέργειας, μια άσκηση αρετής· εμείς οι σοσιαλιστές ξέρουμε ότι η οικονομική εξαθλίωση είναι ένας αλάνθαστος εμποδισμός της ηθικής και διανοητικής βελτίωσης, γιατί είναι αψεγάδιαστο εργαλείο δουλείας. Γι’ αυτό μάλιστα είμαστε σοσιαλιστές. Είμαστε σοσιαλιστές ακριβώς επειδή γνωρίζουμε ότι κάθε ηθική και διανοητική απελευθέρωση είναι εύθραυστη αν δεν συνοδεύεται από οικονομική απελευθέρωση» (Péguy, «Oeuvres en prose complètes», I, Pléiade, 1987, σ. 1017-1018).
Οταν έστω και ένας άνθρωπος ζει οικονομικά εξαθλιωμένος, τότε δεν μπορεί να γίνεται λόγος για πολιτεία ανθρώπινη, θεωρεί ο Πεγκί. Η λύτρωση των ανθρώπων από την εξαθλίωση αποτελεί καθήκον που προηγείται από όλα τα άλλα, γιατί μόνο τότε μπορεί να γίνεται λόγος για πολιτική κοινότητα. Αναφερόμενος στο τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης, ο Πεγκί γράφει προκλητικά ότι η αδελφοσύνη είναι πριν και πάνω από την ισότητα: «Το καθήκον να αποσπάσουμε τους εξαθλιωμένους από την εξαθλίωση και το καθήκον να μοιράσουμε εξίσου τα αγαθά δεν είναι της ίδιας τάξεως: το πρώτο είναι καθήκον επείγουσας ανάγκης· το δεύτερο είναι καθήκον καλύτερης ρύθμισης· όχι μόνο οι τρεις όροι του ρεπουμπλικανικού εμβλήματος, ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη, δεν είναι στο ίδιο επίπεδο, αλλά οι δύο τελευταίοι, που είναι πλησιέστεροι μεταξύ τους από ό,τι και οι δύο με τον πρώτο, παρουσιάζουν πολλές σημαντικές διαφορές· με την αδελφοσύνη είμαστε υποχρεωμένοι να αποσπάσουμε από την εξαθλίωση τους αδελφούς μας τους ανθρώπους· αποτελεί καθήκον πρότερο· αντίθετα το καθήκον της ισότητας είναι ένα καθήκον πολύ λιγότερο πιεστικό· […] ελπίζω ότι πάντα θα τα βολεύουμε· αρκεί να υπάρχει στ’ αλήθεια πολιτεία, δηλαδή αρκεί να μην υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος που να έχει εξοριστεί από την πολιτεία, που να βρίσκεται εξόριστος στην οικονομική εξαθλίωση, που να παραμένει στην οικονομική εξορία […]» (στο ίδιο, σ. 1033).
Δεν έχω καμία δυσκολία να αποδεχτώ την ιεράρχηση του Πεγκί μεταξύ ισότητας και αδελφοσύνης, πιστεύω ωστόσο ότι η θεμελίωση της αδελφοσύνης αποκλειστικά πάνω στην οικονομική εξαθλίωση δεν είναι στέρεη. Αν χάρη στην άσκηση του καθήκοντος της αδελφοσύνης, η εξαθλίωση εξαφανιστεί από την κοινωνία, παύει τότε να πρέπει οι άνθρωποι να αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλο σαν αδέλφια; (Βλ. ανάλογες παρατηρήσεις και στο βιβλίο του Alexandre de Vitry, πολύ καλού γνώστη του έργου του Πεγκί, «Le droit de choisir ses frères? Une histoire de la fraternité», Gallimard, 2023, σ. 316). Το τέλος της εξαθλίωσης, σύμφωνα με την ανάλυση του Πεγκί, αποτελεί και το τέλος της αδελφοσύνης. Θα μπορούσε εδώ να αντιτείνει κανείς ότι αυτό δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ, οπότε πάντοτε θα ισχύει το επείγον καθήκον της αδελφοσύνης. Τούτο όμως το επιχείρημα, όπως κάθε αβέβαιο πραγματολογικό επιχείρημα, δεν μπορεί να είναι θεμελιωτικό της αδελφοσύνης. Νομίζω ότι πρέπει να πάρουμε άλλο δρόμο.
Πρώτον, όσο και αν η οικονομική εξαθλίωση είναι θεμελιώδης, η δυστυχία του ανθρώπου δεν πηγάζει μόνο από αυτήν ούτε εξαντλείται σε αυτήν, και επιπλέον η αδελφοσύνη δεν απευθύνεται μόνο στον πονεμένο, αλλά εξίσου και στον χαρούμενο («χαίρειν μετά χαιρόντων και κλαίειν μετά κλαιόντων», Ρωμ. 12:15). Δεύτερο και κυριότερο, χωρίς βαθιά, προσωπική πίστη σε έναν κοινό Πατέρα, η επιταγή της αδελφοσύνης δεν είναι εύκολο να γίνει πραγματικότητα. Δεν θέλω διόλου να πω ότι η όποια πίστη στον Θεό κάνει τα πράγματα εύκολα. Η Βίβλος διηγείται αρχή αρχή (Γέν. 4) την αδελφοκτονία του Κάιν, έχει δηλαδή επίγνωση πόσο δυσκατόρθωτη είναι η αδελφική αγάπη, ακόμη και ανάμεσα σε κατά σάρκα αδελφούς.
Το ίδιο αυτό βιβλίο της Γενέσεως τελειώνει με μια άλλη ιστορία άγριου αδελφικού μίσους, την ιστορία του Ιωσήφ, τον οποίο τα αδέλφια του πούλησαν σκλάβο στην Αίγυπτο. Ο Ιωσήφ όμως, αφού προηγουμένως τους οδηγήσει να ξαναζήσουν την ιστορία του κακού που έκαναν και να μετανοήσουν, θα τους απαλλάξει στο τέλος από κάθε ενοχή, λέγοντάς τους ότι όλα αυτά τα έκανε ο Θεός για να τους σώσει από την πείνα, όταν έπεσε σιτοδεία (Γέν. 45:5). Ο Θεός, πιστεύει ο Ιωσήφ, ήταν εκεί, παρών στην ιστορία τους, παρών μέσα στο μίσος τους, και αυτή η πίστη τον οδηγεί στη συγχώρηση και στη συμφιλίωση. Δύσκολη υπόθεση αυτός ο τρίτος όρος του ιερού εμβλήματος της Γαλλικής Επανάστασης, πολύ δυσκολότερη από τους άλλους δύο, και παντοτινά εύθραυστη.