Είναι παράξενη η αίσθηση όταν επισκέπτεσαι για πρώτη φορά ένα μνημείο που γνωρίζεις καλά από φωτογραφίες, από βιβλία, από την τηλεόραση, από ταινίες. Βρισκόμαστε στην περιοχή Σουλταναχμέτ, λίγες ημέρες πριν από την τρομοκρατική επίθεση, και μας χωρίζουν μόλις μερικά μέτρα από την Αγία Σοφία.
Γύρω μας παρέες τουριστών: κάποιοι κάθονται στα παγκάκια πίνοντας τσάι από πλανόδιους πωλητές, κάποιοι κάνουν «πηγαδάκια» γύρω από τον ξεναγό τους, άλλοι είναι βυθισμένοι σε έναν χάρτη ή σε έναν τουριστικό οδηγό.
Στην αυλόπορτα μας υποδέχεται ένα μηχάνημα ελέγχου, όπως στα αεροδρόμια: οι τσάντες περνούν από ακτίνες Χ, οι τουρίστες από την ειδική πύλη, η αστυνομία όμως δεν ψάχνει κανέναν περισσότερο, παρά τα διαδοχικά «μπιπ» του μηχανήματος. Κατόπιν στα γκισέ: το απλό εισιτήριο κοστίζει 30 λίρες (περίπου 10 ευρώ) για την είσοδο στον χώρο, ενώ 50 λίρες κοστίζει το εισιτήριο που περιλαμβάνει και το Μουσείο της Αγίας Σοφίας (το οποίο δεν είναι απόλυτα σαφές πού βρίσκεται). Και 85 λίρες η κάρτα με την οποία σε 5 ημέρες μπορείς να επισκεφθείς 10 μουσεία.
Ακολουθούμε το πλήθος και μπαίνουμε. Στην είσοδο, μεγάλες πινακίδες εξηγούν τα βασικά σημεία στην ιστορία του μνημείου, από τους ναούς που προϋπήρχαν της Αγίας Σοφίας μέχρι τη μετατροπή της σε μουσείο από τον Κεμάλ Ατατούρκ. Εκκλησία για 916 χρόνια, τζαμί για 482, μουσείο τα τελευταία 80. Μια τηλεόραση στα δεξιά μας παίζει ένα βίντεο στα αγγλικά. Στεκόμαστε αμήχανοι, ανυπομονούμε να μπούμε.
Διασχίζουμε τις πελώριες θύρες προς το εσωτερικό του μνημείου. Πρώτα δευτερόλεπτα στο κέντρο της Αγίας Σοφίας και προσπαθείς να συνειδητοποιήσεις πού βρίσκεσαι, να συνδέσεις αυτά που ξέρεις με αυτά που βλέπεις. Σχεδόν ο μισός χώρος καλύπτεται από τεράστιες σκαλωσιές, που φθάνουν μέχρι το ταβάνι – υποστηρίζουν υποτίθεται αναστηλωτικά έργα, αλλά τη στιγμή που βρεθήκαμε εκεί δεν υπήρχε κανείς. Και σηκώνεις το κεφάλι, κοιτάς τον τρούλο και προχωράς. Απογοήτευση. Τολμώ να ρωτήσω τους υπόλοιπους: «Δεν σας φαίνεται πολύ μικρότερη απ’ ό,τι φανταζόσασταν;». Κάποιοι συμφωνούν, σχεδόν ένοχα. Ισως είναι ιδέα μου, σκέφτομαι, ίσως φταίνε οι σκαλωσιές που κλείνουν τον χώρο.
Ελλειψη συντήρησης
Επειτα κάθεσαι κάτω και αρχίζεις να παρατηρείς. Και τότε βλέπεις τις μαυρισμένες, ξεφλουδισμένες τοιχογραφίες, τις τεράστιες «στάμπες» από την υγρασία, την εμφανέστατη έλλειψη συντήρησης. Πού είναι άραγε όλα αυτά τα ψηφιδωτά που βλέπουμε στις φωτογραφίες; Ενα βρίσκεται μπροστά μας, εκεί όπου πρέπει να ήταν το ιερό. Ακόμα τρία στον όροφο. Ενα στην έξοδο. Αυτό ήταν όλο, εδώ τελειώνει η χριστιανική ιστορία του μνημείου. Και αρχίζει η ισλαμική. Οι μεγάλοι ξύλινοι κυκλικοί ταμπλάδες με τις αραβικές καλλιγραφικές επιγραφές δείχνουν τόσο ξένοι – όχι για θρησκευτικούς λόγους, αλλά σε σχέση με το μνημείο. Οι λιγοστές προσθήκες, όπως ο χώρος προσευχής του σουλτάνου και του μουεζίνη, είναι καλοφωτισμένες, μοιάζουν όμως παράταιρες. Πάνω, ξανά κάτω. Λίγο ακόμα στο κέντρο του ναού, να νιώσουμε πού βρισκόμαστε. Μισή ώρα με το ζόρι – αφού δεν υπάρχει τίποτα να δεις– και φεύγουμε.
Η Αγία Σοφία, το σύμβολο της Κωνσταντινούπολης, ήταν πολύ λιγότερα απ’ ό,τι περίμενα. Ισως φταίει ότι είμαι Ελληνας, ότι μεγάλωσα με όλες αυτές τις διηγήσεις, τις εικόνες, με όλο τον φόρτο της ιστορίας που σχεδόν σου επιβάλλει πώς πρέπει να νιώσεις, αλλά δεν με συνεπήρε. Αφημένη στην τύχη της –σε αντίθεση με το λαμπερό, γειτονικό Μπλε Τζαμί– η Αγία Σοφία δείχνει θαμπή, παρατημένη.