Η ποίηση συνεχίζει να γράφεται, οι νέοι δημιουργοί να παραδίδουν άξια έργα ενός Ελύτη, ενός Εμπειρίκου, ενός Σεφέρη. Με άλλα ονοματεπώνυμα, με άλλες διαδρομές, εξίσου πάλλοντα και σημαντικά, κατά την ταπεινή μου γνώμη. Ο Γιάννης Δούκας καταθέτει στο κοινό το τελευταίο του βιβλίο «Η θήβα μέμφις» από τις εκδόσεις Πόλις και η «Κ» συνομίλησε μαζί του.
– Πώς προέκυψε η έμπνευση για αυτήν τη συλλογή; Μιλήστε μας λίγο για τον τίτλο της.
– Παρότι δεν υπήρξε το αντικείμενο των σπουδών μου, η Ιστορία, πάντοτε με απασχολούσε πολύ κι επανέρχεται στην ποιητική μου δουλειά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Την ίδια στιγμή, συγκεκριμένες φυσιογνωμίες, αντλημένες από το παρελθόν, με συγκινούσαν για κάτι οριακό που τους είχε συμβεί, είτε εξαιτίας της εποχής τους, είτε ερήμην της. Τέτοιες μορφές προσέγγισα στο νέο μου βιβλίο, όπου απεικονίζονται πρόσωπα που έζησαν και έδρασαν κατά την περίοδο από το 1914 έως το 1945. Η αφορμή είναι κάποιο γεγονός που βίωσαν ή προκάλεσαν. Εστίασα εκεί, γιατί εντόπισα ένα ιδιαίτερο συγκινησιακό φορτίο στο πόσο εμβληματική ήταν εκείνη η περίοδος. Μαζί κι ένα δίδαγμα απερίφραστο για τους άξονες που συνιστούν τη ζωή μας, τα ηθικά διλήμματα με τα οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι. Ο τίτλος αναφέρεται στις δύο αρχαίες αιγυπτιακές πρωτεύουσες, συνδεδεμένος και με ορισμένα ποιήματα του βιβλίου που, όντως, εκτυλίσσονται στην Αίγυπτο ή σχολιάζουν το βλέμμα του δυτικού ανθρώπου πάνω στην Ανατολή.
Παίζει, όμως, και με τη διττή σημασία των τοπωνυμίων: είναι και η Θήβα της Βοιωτίας, με τη μυθική φόρτιση που φέρει από τον κύκλο των Λαβδακιδών, είναι και το Μέμφις του Τενεσί, ως κοιτίδα της μαύρης μουσικής. Είναι, θα λέγαμε, το σημείο εκείνο στο οποίο συνενώνονται το τρίστρατο του Οιδίποδα με το σταυροδρόμι όπου ο Ρόμπερτ Τζόνσον, κιθαρίστας των μπλουζ, συνάντησε τον διάβολο και του πούλησε την ψυχή του.
– Σας απασχολεί ο χρόνος.
– Στον πρόλογο του βιβλίου μου παραθέτω μια φράση του Μισέλ-Ρολφ Τρουιγιό, ανθρωπολόγου από την Αϊτή, που λέει: «Οι σιωπές εισέρχονται στη διαδικασία της ιστορικής παραγωγής σε τέσσερις κρίσιμες στιγμές: τη στιγμή της δημιουργίας δεδομένων (δημιουργία των πηγών)· τη στιγμή της συνάθροισης δεδομένων (δημιουργία των αρχείων)· τη στιγμή της ανάκτησης δεδομένων (δημιουργία αφηγήσεων)· και τη στιγμή της αναδρομικής σημασίας (δημιουργία της ιστορίας στον ύστατο βαθμό)». Ο Τρουιγιό μιλάει εδώ για την αποσιώπηση που προκύπτει κατά την παραγωγή της ιστορίας και για τον τρόπο με τον οποίο ασκεί την εξουσία του αυτός που τη συγγράφει σε όλα τα στάδιά της. Το βιβλίο μου, επομένως, προσπαθεί να συνοδεύσει τις σιωπές ή, ενδεχομένως, και να τις αναιρέσει, στον βαθμό που παραχωρεί τον λόγο, έστω και με τη δική μου μεσολάβηση, σε ορισμένους ανθρώπους που εν ζωή δεν τον διέθεταν. Στην εποχή μας, ακόμη παραπάνω, είναι εξαιρετικά κρίσιμα τα σχετικά ερωτήματα.
– Παίρνετε αφορμές για τα ποιήματα περιφερειακές ιστορίες και πρόσωπα. Είναι σημαντικότερα από τους πρωταγωνιστές μιας εποχής;
– Αν όχι σημαντικότερα, σίγουρα πιο αποκαλυπτικά, στον βαθμό που μας επιτρέπουν να καταλάβουμε τον αντίκτυπο των οροσήμων, την επίδρασή τους στην απτή καθημερινότητα. Να φέρουμε κοντά μας το παρελθόν, να μην προβάλλουμε πάνω του κάθε είδους ιδεοληψία. Να καταλάβουμε τον άνθρωπο και, μαζί, τον ίδιο μας τον εαυτό. Κι ας συγκροτούν οι μαρτυρίες των απλών –ας τους πούμε– ανθρώπων ένα κάπως δυσερμήνευτο ψηφιδωτό, είναι γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο κατά πολύ πολυτιμότερες από τις κυρίαρχες αφηγήσεις, κατά πολύ χρησιμότερες στη δική μας διαδρομή.
– Τι ρόλο παίζει σήμερα η ποίηση στη χώρα και στη ζωή μας; Τι θα θέλατε εσείς από την ποίηση και τι από τον εαυτό σας ως ποιητή;
– Ρόλο ολωσδιόλου περιθωριακό. Θέλοντας με αυτό να πω ότι δεν διαθέτει ιδιαίτερο αναγνωστικό κοινό, έξω από εκείνους που την καλλιεργούν ως είδος, και δεν ξεφεύγει από την αναπαραγωγή ορισμένων καθησυχαστικών στερεοτύπων. Αφού σε αυτήν βρήκα τη φωνή και τη θέση στον κόσμο που ο καθένας μας δικαιούται για την αυτοπραγμάτωσή του, θα ήθελα να προσπαθώ, με όση διαύγεια και ειλικρίνεια διαθέτω, ώστε να συγκροτήσω μια εικόνα όσων με περιβάλλουν και όσων οικοδομούν τον εαυτό μου, να την εκφράσω με τον ακριβέστερο δυνατό τρόπο, να εξερευνήσω τη μορφή, χωρίς να εφησυχάζω στην όποια ευκολία της και χωρίς να υιοθετήσω, στο όνομα της δραστηριότητας αυτής, συμπεριφορές που δεν της ταιριάζουν.
– Μεγαλώσατε μέσα στη μεγάλη φόρμα, λόγω της μητέρας σας. Η ποίηση είναι ένας άλλος τρόπος δόμησης του δικού σας μυθιστορήματος;
– Οφείλω πολλά στους γονείς μου και όχι μόνο αυτά που σχετίζονται με τον κόσμο «των τεχνών και των γραμμάτων». Μεγάλωσα σ’ ένα σπίτι όπου, όντως, γράφονταν μυθιστορήματα στο διπλανό δωμάτιο. Και από το οποίο ο πατέρας μου, όταν έλειπε, βρισκόταν σε γυρίσματα, επιφορτισμένος με τα καθήκοντα του διευθυντή παραγωγής. Και οι δυο, στον βαθμό που με καθόρισαν, είναι άνθρωποι που έχουν περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους επιδιώκοντας να εξασφαλίσουν την εύρυθμη λειτουργία και την υλοποίηση μιας άλλης πραγματικότητας, που υπάρχει, όμως, και μέσα στη δική μας. Κι εκεί το ζητούμενο δεν είναι μόνο η αφήγηση μιας ιστορίας, αλλά η συγκρότηση ενός ολόκληρου κόσμου, που θα μπορούσε ίσως να μας παρηγορήσει για τον κόσμο στον οποίο ζούμε εμείς, να μας υποψιάσει γι’ αυτόν, να τον αποτυπώσει ή να τον αναγάγει σε αρχέτυπο. Εγώ δεν έχω επιχειρήσει να γράψω μυθιστόρημα, θεωρώ όμως ότι και στην ποίηση ανήκει η μεγάλη φόρμα. Κι εκείνη δικαιούται τη φιλοδοξία μιας σύνθεσης.