Καθώς πλησιάζει η επέτειος των 200 ετών από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, καλό είναι να μας βρει ενημερωμένους. Αυτό το σημείωμα έχει στόχο να παρουσιάσει συνοπτικά τη βασική βιβλιογραφία για όσους επιθυμούν να μάθουν ό,τι χρειάζεται για την Ελληνική Επανάσταση. Κατ’ αρχάς θα ήταν λάθος να διαβάσετε μόνο για το 1821, χωρίς να έχετε μια γενικότερη εικόνα της ελληνικής ιστορίας. Ξεκινήστε με την καλύτερη πρόσφατη εισαγωγή στη νεοελληνική ιστορία: Κώστας Κωστής, «Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας» (Πατάκη, 3η εκδ. 2018). Προτείνω να το διαβάσετε ολόκληρο για να αποκτήσετε μια ευρεία εικόνα, αλλά μπορείτε να περιοριστείτε, προσωρινά, στα δύο πρώτα κεφάλαια. Αν δεν φοβάστε να πέσετε στα βαθιά, διαβάστε το μνημειώδες έργο του Γιώργου Δερτιλή, «Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας, 1750-2015» (ΠΕΚ, 2018).
Η καλύτερη εισαγωγή
Δεν πρόκειται να καταλάβετε την Επανάσταση αν δεν αποκτήσετε μια καλή εικόνα της περιόδου που προηγείται. Η καλύτερη εισαγωγή είναι το έργο του Πέτρου Πιζάνια, «Η ιστορία των νέων Ελλήνων – Από το 1400c. έως το 1820» (Εστία, 2015). Για να κατανοήσετε το ιδεολογικό πλαίσιο, όμως, είναι απαραίτητο να διαβάσετε ένα από τα κορυφαία έργα αυτής της λίστας, τον «Νεοελληνικό Διαφωτισμό» (ΜΙΕΤ, 1996) του Πασχάλη Κιτρομηλίδη, ενώ για το πολιτικό πλαίσιο προτείνω το έργο του Ι.Κ. Χασιώτη, «Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης» (University Studio, 2001), και για το διεθνές τον συλλογικό τόμο «Πόλεμος και Επανάσταση στα Οθωμανικά Βαλκάνια» (18ος-20ός αι.) σε επιμέλεια Δημήτρη Σταματόπουλου (Επίκεντρο, 2019). Χρήσιμα αναγνώσματα για την πολύπλευρη κατανόηση της περιόδου είναι «Το δημοτικό τραγούδι» (ΠΕΚ, 2011) του Αλέξη Πολίτη, το «Σούλι και Σουλιώτες» (Εστία, 2019) της Βάσως Ψιμούλη, το «Ελληνες στη Βιέννη: 18ος – μέσα 19ου αιώνα» (Ηρόδοτος, 2011) της Βάσως Σειρηνίδου και το «Εβραίοι και Χριστιανοί στα τουρκοκρατούμενα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου» (Τροχαλία, 1992) της Μαρίας Ευθυμίου. Μην ξεχνάτε ότι υπάρχει και η «Βενετοκρατούμενη Ελλάδα» (Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, 2010), δίτομο έργο σε επιμέλεια της Χρύσας Μαλτέζου.
Για το πιο ευαίσθητο θέμα που υπάρχει, την ελληνική ταυτότητα στη χρονική εξέλιξη, έχουμε πλέον ένα θεμελιώδες συλλογικό έργο: Ολγα Κατσιαρδή-Hering, Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Κατερίνα Νικολάου & Βαγγέλης Καραμανωλάκης, «Ελλην, Ρωμηός, Γραικός: Συλλογικοί προσδιορισμοί & ταυτότητες» (Ευρασία, 2018), αλλά δείτε και το πώς διαμορφώθηκε αυτή η ταυτότητα μετά την Επανάσταση, στο «Ελληνες το Γένος: Η ιθαγένεια και η ταυτότητα στο εθνικό κράτος των Ελλήνων, 1821-1844» (ΠΕΚ, 2012) της Ελπίδας Βόγλη, ενώ για τις αντιφάσεις, το βιβλίο της Ελλης Σκοπετέα, «Το Πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα. Οψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα, 1830-1880» (Πολύτυπο, 1988).
Πριν διαβάσετε για ειδικότερα θέματα, θα πρέπει να μάθετε καλά τα γεγονότα. Μέχρι σήμερα παραμένει άφθαστο το τετράτομο έργο (3.700 σελίδες!) του Απόστολου Βακαλόπουλου, «Η Επανάσταση του Ελληνικού Εθνους» (Σταμούλης, 2016-2018), που ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του 1980. Ενα άλλο μνημειώδες έργο είναι ο 12ος τόμος της «Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους» (Εκδοτική Αθηνών, 1975). Της ίδιας ποιότητας (αλλά δυστυχώς δυσεύρετη) είναι η «Ιστορία του νέου Ελληνισμού, 1770-2000» (2003), σε επιμέλεια Βασίλη Παναγιωτόπουλου (ο 3ος τόμος αναφέρεται στην Επανάσταση). Αλλά αυτή η πολύτιμη σειρά, όπως και εκείνη των «Ιδρυτών της Νεότερης Ελλάδας», με εξαιρετικές βιογραφίες των πρωταγωνιστών της Επανάστασης (πάλι σε επιμέλεια Β. Παναγιωτόπουλου), δεν κυκλοφορεί στο εμπόριο, δόθηκε στο παρελθόν ως δώρο με την εφημερίδα «Τα Νέα». Είναι κρίμα γιατί εκεί γράφουν οι σημαντικότεροι σύγχρονοι Ελληνες ιστορικοί.
Μπορείτε να διαβάσετε, αντί των παραπάνω, ένα παλιό (1973) αλλά πολύ καλό έργο του Douglas Dakin, «Ο αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία, 1821-1833» (MIET, 1983) – θα σας προετοιμάσει άριστα για τη συνέχεια. Ισως προτιμήσετε το συντομότερο βιβλίο του Chris Woodhouse, «1821: Ο πόλεμος της Ελληνικής Ανεξαρτησίας» (Παπαδόπουλος, 2020) – αρκετά παλιό (1952) αλλά καλογραμμένο. Προτείνω επίσης τον συλλογικό τόμο των Θάνου Βερέμη, Γιάννη Κολιόπουλου και Ιάκωβου Μιχαηλίδη, «1821: Η δημιουργία ενός έθνους-κράτους» (Μεταίχμιο, 2018), που πέραν των γεγονότων αγγίζει και ειδικότερα θέματα. Χρήσιμο για την κατανόηση της διεθνούς διάστασης είναι το βιβλίο του Χαράλαμπου Παπασωτηρίου, «Ο Αγώνας για την Ελληνική Ανεξαρτησία» (Σιδέρης, 1996). Για την οικονομική διάσταση δείτε το «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» (Gutenberg, 2016) του Βασίλη Κρεμμυδά.
Θα προτείνω ακόμα πέντε βασικά έργα που δεν επικεντρώνονται όλα στην Επανάσταση, αλλά είναι από αυτά που πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσετε για να κατανοήσετε το κράτος που γεννήθηκε από αυτήν την Επανάσταση: John Petropulos, «Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο» (MIET, 1997), Gunnar Hering, «Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936» (MIET, 2η εκδ. 2004), Νικηφόρος Διαμαντούρος, «Οι απαρχές της συγκρότησης σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα, 1821-1828» (ΜΙΕΤ, 2006), Στέφανος Παπαγεωργίου, «Από το γένος στο Εθνος: Η θεμελίωση του ελληνικού κράτους, 1821-1862» (Παπαζήσης 2005), και Νίκος Αλιβιζάτος, «Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία, 1800-2010» (Πόλις, 2011).
Υπάρχουν κάποια ειδικά θέματα που πιθανόν να σας ενδιαφέρουν. Θα ξεκινήσω πάλι με τις μονογραφίες του Βακαλόπουλου (στρατεύματα, οικισμοί, αιχμάλωτοι, πρόσφυγες). Αλλά αν θέλετε να δείτε ποιο είναι το state of the art της σύγχρονης ελληνικής ιστοριογραφίας για την περίοδο, υπάρχουν 3 εξαιρετικοί συλλογικοί τόμοι: τον πρώτο επιμελήθηκε ο Πέτρος Πιζάνιας, «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821: Ενα Ευρωπαϊκό γεγονός» (Κέδρος, 2009), και τα άλλα δύο είναι εκδόσεις της Εταιρείας Μελέτης Νέου Ελληνισμού: «Η Επανάσταση του 1821» (2η εκδ. 2018) και «Οψεις της Επανάστασης του 1821» (2018).
Οι μονογραφίες του Αινιάν
Συνιστώ θερμά τη σειρά μικρών μονογραφιών για διάφορα θέματα (π.χ. ναυτικός αγώνας, τυπογραφεία, Φιλική Εταιρεία) του Ι.Κ. Μαζαράκη-Αινιάν, που εκδόθηκαν από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, και τη νέα μικρή σειρά του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος για τον Κωνσταντίνο Καντιώτη, η Σοφία Λαΐου και ο Μαρίνος Σαρηγιάννης για τον τρόπο που οι Οθωμανοί έβλεπαν την Επανάσταση, ο Βασίλης Γούναρης για την τύχη των κλεφταρματολών μετά την Επανάσταση, η Ευτυχία Λιάτα για τη φρεγάτα «Τιμολέων») που κυκλοφόρησαν πρόσφατα. Πολλά ενδιαφέροντα κείμενα περιλαμβάνονται στη σειρά δέκα τόμων για το 1821 (έχουν εκδοθεί ήδη οι οκτώ) της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (Αρχονταρίκι, 2013-2021).
Αναζητήστε επίσης τέσσερις πρόσφατες πολύ καλές διδακτορικές διατριβές: Αντώνης Διακάκης, «Το Μεσολόγγι στο 1821» (Ασίνη, 2019), Σίμος Μποζίκης, «Δημόσια οικονομικά και συγκρότηση εθνικού κράτους το 1821» (Ασίνη, 2020), Σωτηρούλα Βασιλείου, «Η Ανταμοιβή των Αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης» (Παπαδόπουλος, 2021), και Ελισσάβετ Τσακανίκα, «Αγωνιστές του 1821 μετά την Επανάσταση» (Ασίνη, 2019).
Για να μπορέσετε να κατανοήσετε τον ρόλο του φιλελληνισμού, προτείνω δύο σημαντικές μονογραφίες: Αννα Καρακατσούλη, «Μαχητές της Ελευθερίας και 1821: Η Ελληνική Επανάσταση στη διεθνική της διάσταση» (Πεδίο, 2016), και Γιάννα Τζουρμανά, «Βρετανοί ριζοσπάστες μεταρρυθμιστές: Φιλικές εταιρείες και κομιτάτα στο Λονδίνο, 1790-1823» (Μουσείο Μπενάκη, 2015). Ειδικά για τον Μπάιρον, θα απολαύσετε το έργο του Roderick Beaton, «Ο πόλεμος του Μπάιρον: Ρομαντική εξέγερση, Ελληνική Επανάσταση» (Πατάκη, 2015).
Τα απομνημονεύματα των αγωνιστών και τα μυθιστορήματα
Η πρόσβαση στα λιγότερο γνωστά απομνημονεύματα είναι δύσκολη. Το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων έχει ξεκινήσει επανεκδόσεις (Μίχος, Περραιβός), ενώ το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο έχει ήδη μεταφράσει έξι κείμενα ξένων περιηγητών/φιλελλήνων. Σας συστήνω να διαβάσετε κάποτε, εκτός από εκείνα του Μακρυγιάννη και του Κολοκοτρώνη και τα απομνημονεύματα του Κασομούλη. Αλλά μπορείτε να πάρετε μια ιδέα, διαβάζοντας την επιλογή του Θάνου Βερέμη, «1821. Τριπολιτσά, Μεσολόγγι – πολιορκία και άλωση» (Μεταίχμιο, 2019). Οι τρεις πρώτες ιστορίες της Επανάστασης κυκλοφορούν σε ωραίες εκδόσεις: του Σπυρίδωνος Τρικούπη από τη Βουλή των Ελλήνων (2007), των Thomas Gordon και George Finley από το ΜΙΕΤ σε μεταφράσεις Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (2015 και 2008 αντίστοιχα). Βιογραφίες αγωνιστών δεν υπάρχουν πολλές. Σημειώστε την εντυπωσιακή και πλούσια βιογραφία «Ανδρέας Μιαούλης, 1769-1835» (Εστία, 2003) των Κωνσταντίνας Αδαμοπούλου και Αννίτας Πράσσα. Ειδικά για τον Μακρυγιάννη διαβάστε τον «Βίο του Στρατηγού Μακρυγιάννη» (Βιβλιόραμα, 2012) του Νίκου Θεοτοκά – είναι πολύ παραπάνω από μια βιογραφία, καθώς προσφέρει πολύτιμα ερμηνευτικά εργαλεία.
Για τη Φιλική Εταιρεία συστήνω έναν πρόσφατο συλλογικό τόμο, Αννα Μανδυλαρά και Γιώργος Νικολάου, «Η Φιλική Εταιρεία» (Ασίνη, 2017). Για την προνεωτερική κοινωνία, την εσωτερική σύγκρουση, τα καπάκια, τον εμφύλιο, υπάρχουν τρία εξαιρετικά βιβλία: Σπύρος Ασδραχάς, «Πρωτόγονη επανάσταση: Αρματωλοί και Κλέφτες, 18ος – 19ος αι.» (ΕΑΠ, 2019), Νίκος Κοταρίδης, «Παραδοσιακή επανάσταση και Εικοσιένα» (Πλέθρον, 1993) και Νίκος Ροτζώκος, «Επανάσταση και εμφύλιος στο Εικοσιένα» (Ηρόδοτος, 2η εκδ. 2016). Τα βιβλία αυτά είναι απαιτητικά για τον μέσο αναγνώστη. Αλλά πολύτιμα αν θέλετε να κατανοήσετε τις πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις στη διάρκεια της Επανάστασης. Για τα δάνεια έχουν γραφτεί πολλά αλλά αρκούν το σύντομο βιβλίο της Μαρίας-Χριστίνας Χατζηιωάννου, «Το προπατορικό χρέος: Τα δάνεια της Εθνικής Ανεξαρτησίας της Ελλάδας» (Gutenberg, 2013) και το πρόσφατο «Εθνικές γαίες, εθνικά δάνεια και εθνική κυριαρχία» (Ακαδημία Αθηνών, 2018) της Εύης Καρούζου. Αναζητήστε οπωσδήποτε το ζοφερό «Η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο καταλύτης για την αποδιοργάνωση της Ελληνικής Επανάστασης» (ΠΕΚ, 2016) του Μιχαήλ Σακελλαρίου και για μια άγνωστη περίοδο το «Η περίοδος της Αναρχίας, 1831-1833» (Παρατηρητής, 1984) του Κωνσταντίνου Βακαλόπουλου. Για το 1821 ως αφετηρία, δείτε τον συλλογικό τόμο «1821: Προσδοκίες, διαψεύσεις, επιτυχίες» (Παπαδόπουλος, 2020) σε επιμ. Κωνσταντίνας Μπότσιου και Σωτήρη Ριζά.
Υπάρχουν αρκετά μυθιστορήματα για την περίοδο. Το πιο συναρπαστικό είναι το δίτομο «Η ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως» του Στέφανου Ξένου που κυκλοφόρησε το 1861 (Ιδρυμα Ουράνη 1988). Αλλά, φυσικά, πρέπει να διαβάσετε και την τριλογία του Μ. Καραγάτση («Ο κοτζάμπασης του Καστρόπυργου», «Αίμα χαμένο και κερδισμένο», «Τα στερνά του Μίχαλου»). Ομως, το πιο καλά τεκμηριωμένο είναι το «Ενας Φιλέλλην για το 1821» του Αγγελου Βλάχου (Εστία, 1972).
Καθώς πλησιάζουμε στην επέτειο θα προστεθούν πολλές νέες εκδόσεις. Αυτή είναι μια μοναδική ευκαιρία εθνικής αυτογνωσίας. Μην τη χάσετε.
Μαυροκορδάτος, Καποδίστριας
Για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Ιωάννη Καποδίστρια, τις σημαντικότερες πολιτικές προσωπικότητες της εποχής, τα καλύτερα βιβλία που υπάρχουν είναι, δυστυχώς, δυσεύρετα. Είναι δύο σύντομες βιογραφίες, και οι δύο γραμμένες από τον Χρήστο Λούκο, που κυκλοφόρησαν στη σειρά που επιμελήθηκε ο Β. Παναγιωτόπουλος. Ευτυχώς, ο Χ. Λούκος ετοιμάζει εκτενέστερες βιογραφίες και για τους δύο, ενώ ειδικά για τον Μαυροκορδάτο ετοιμάζει βιογραφία και η Λύντια Τρίχα, η συγγραφέας του συναρπαστικού «Σπυρίδων: O άλλος Τρικούπης» (Πόλις, 2019). Μέχρι τότε μπορείτε να διαβάσετε τα δύο πιο ενδιαφέροντα βιβλία για τους δύο ηγέτες. Το ένα το έγραψε ο Λούκος, «Η αντιπολίτευση κατά του Κυβερνήτη Ιω. Καποδίστρια, 1828-1831» (Θεμέλιο, 1988) και το άλλο ο Γεώργιος Θεοδωρίδης, «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος: Ενας Φιλελεύθερος στα χρόνια του Εικοσιένα» (Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, 2012).
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ). Μέλος της επιτροπής «Ελλάδα 2021».