BILL BRYSON
Μικρή ιστορία περί των πάντων (σχεδόν)
Προλογικό σημείωμα: Τεύκρος Μιχαηλίδης
μτφρ.: Ανδρέας Μιχαηλίδης
εκδ.: Μεταίχμιο, 2020, σελ. 625
Είναι δυνατόν να γράψει κάποιος την ιστορία των πάντων; Βασικά, όχι. Αλλά ίσως ναι – εξαρτάται. Σχετικές απόπειρες πάντως έχουν γίνει στο παρελθόν. Αυτή που μου έρχεται πιο εύκολα στον νου είναι δύο βιβλία που ο πολυπράγμων Χ. Τζ. Ουέλς εξέδωσε το 1919 και το 1922. Το πρώτο ήταν το «Μια σύνοψη της Ιστορίας» (An Outline of History), το δεύτερο η «Συνοπτική Ιστορία του κόσμου» (A Short History of the World). Φιλόδοξα σχέδια, το δίχως άλλο.
Μισό λεπτό όμως. Υπάρχει μια σημαντική διαφορά εδώ – το φανερώνουν και δύο λέξεις-κλειδιά στους τίτλους αυτών των βιβλίων: «Ιστορία» και «Κόσμος». Με άλλα λόγια, το ένα βιβλίο του Ουέλς είναι μια απόπειρα καταγραφής της ανθρώπινης ιστορίας, το δεύτερο μια περίληψη της ιστορίας του κόσμου – όπου «κόσμος» βλέπε «ανθρωπότητα».
Η ιστορία του παντός, όμως, είναι κάτι ολότελα διαφορετικό. Η ανθρωπότητα εδώ είναι μια υποσημείωση. Η ιστορία του παντός υπερβαίνει την ιστορία του ανθρώπου. Υπερβαίνει ακόμα και τον προϊστορικό άνθρωπο. Υπερβαίνει την εμφάνιση της ζωής, ακόμα και στην πιο στοιχειώδη, ελάχιστη μορφή της. Υπερβαίνει τα άστρα και τους γαλαξίες. Υπερβαίνει ακόμα και τον ίδιο τον χρόνο και τον χώρο. Αν θέλαμε μάλιστα να παραδοξολογήσουμε ελαφρώς, θα λέγαμε πως ένα τέτοιο εγχείρημα περιλαμβάνει μια κλεφτή ματιά στο τίποτα, στο μηδέν, στο χάος πριν από την κοσμογονία, πριν το σύμπαν μας γίνει αυτό που έγινε. Πολύ απλά, ένα τέτοιο βιβλίο περιλαμβάνει τα πάντα… ή περίπου τα πάντα. Αυτό θέλησε να πετύχει ο Αμερικανός συγγραφέας και δημοσιογράφος Μπιλ Μπράισον με την «Ιστορία περί των πάντων (σχεδόν)».
Προσέξτε την πονηριά στον τίτλο: όχι μόνο το «σχεδόν» μέσα σε παρένθεση, αλλά και το «περί των». Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τα πάντα, μοιάζει να μας λέει ο Μπράισον, αλλά θα μπορούσαμε να μιλήσουμε… περί των πάντων. Και αυτό ακριβώς κάνει στο ογκώδες αυτό βιβλίο. Και το κάνει με τρόπο εξαιρετικά γλαφυρό, χιουμοριστικό (εδώ το παρακάνει λίγο, σε πολλά σημεία, αλλά δεν πειράζει και τόσο – χιούμορ είναι) και με έναν άκρως χαρισματικό τρόπο ως προς την αφήγηση.
Τα προηγούμενα βιβλία του Μπράισον έχουν έναν πολύ παρόμοιο χαρακτήρα, είτε μας ξεναγεί στον θαυμαστό κόσμο του ανθρώπινου σώματος («Το σώμα. Ταξιδιωτικός οδηγός», εκδ. Μεταίχμιο) είτε στο συναρπαστικό σύμπαν του Σαίξπηρ. Εχουν δε σημειώσει τεράστια, διεθνή εμπορική επιτυχία, το ίδιο και το παρόν πόνημα, το οποίο όμως ξεφεύγει, ως φιλοδοξία, απ’ όλα τα προηγούμενα (έχει πωλήσει περί τα 16 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως).
Το ότι είναι επιδέξιος αφηγητής ο Μπράισον δεν αρκεί όμως. Και το καταλαβαίνει και ο ίδιος. Ετσι, δεν βολεύεται στην ευκολία του χαρίσματός του, αλλά επιδίδεται στην έρευνα, συνομιλεί με ειδικούς, ξέρει πως ο ίδιος δεν είναι ειδικός και γι’ αυτό πρέπει να βασιστεί σε αυτούς που γνωρίζουν.
Ανοιχτό παράθυρο
Το βιβλίο του δεν έχει την παραμικρή οσμή της επίπεδης, μονοκόμματης δημοσιογραφικής καταγραφής, αλλά συνδυάζει διαφορετικά είδη αφήγησης και ανάλυσης. Στην ουσία, είναι ένα μεγάλο ανοιχτό παράθυρο σε άλλα διαβάσματα και ερεθίσματα, σε άλλες γραφές και επιστημονικά πεδία, εν ολίγοις, σε άλλους κόσμους. Κοσμολογία, Αστροφυσική, Αστρονομία, Βιολογία, Γενετική, Ανθρωπολογία, Ζωολογία, Γεωλογία, Μικροσωματιδιακή Φυσική, Θαλάσσια Βιολογία είναι μονάχα μερικοί από τους τομείς στους οποίους καταβυθίζεται με ενθουσιασμό ο Μπράισον.
Και πάλι, όμως, το ερώτημα παραμένει: πώς καταγράφεις την ιστορία (περί σχεδόν) των πάντων; Επειδή ο Μπράισον ξέρει πως, στην κυριολεξία του, αυτό δεν γίνεται, καταφεύγει σε ένα επιδέξιο τέχνασμα: εκκινεί από το μικρό, από τη λεπτομέρεια, για να επεκταθεί στο μεγάλο. Ξέρει πως πίσω από το μικρό κρύβεται πάντοτε μια συναρπαστική ιστορία – και εδώ η υποσημείωση που λέγεται άνθρωπος σε ένα τέτοιο αφήγημα, έχει συχνά τον πρώτο λόγο. Για παράδειγμα: για να εξηγήσει πώς η ζωή εμφανίστηκε κάποτε στη Γη, ο Μπράισον αναφέρεται στις εκρήξεις των υπερκαινοφανών αστέρων – πώς οι κολοσσιαίες αυτές εκρήξεις, από τα πιο βίαια γεγονότα σε ολόκληρο το σύμπαν, με τα συστατικά που σπέρνουν στο Διάστημα, δημιουργούν (ή δημιούργησαν σε αυτή τη γωνιά του ηλιακού συστήματος) τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση ζωής. Ομως, προσοχή: Ο Μπράισον δεν μιλάει γενικώς και αορίστως για μια αστρονομική πτυχή, αλλά μας αφηγείται την ιδιαίτερη ιστορία ενός ιδιότροπου συνταξιοδοτημένου ιερέα που από την πίσω αυλή του, κάπου στην Αυστραλία, «κυνηγάει» με το τηλεσκόπιό του υπερκαινοφανείς αστέρες (τα λεγόμενα σουπερνόβα). Το ταλέντο του κυρίου Εβανς είναι μοναδικό – κυρίως όμως, μοναδικός είναι ο παιδικός ενθουσιασμός του, το ασίγαστο πάθος του για ένα χόμπι που μόνο χόμπι δεν είναι.
Μέσα από την περίπτωση του Εβανς ο Μπράισον πετυχαίνει να φέρει σε πιο άμεση, στενή επαφή τον αναγνώστη με έναν σχεδόν λογοτεχνικό χαρακτήρα, την αίσθηση του μυστηρίου και του θαύματος που μας περιβάλλει και, συνάμα, να μιλήσει για κάτι τεράστιο, επικό: την εμφάνιση της ζωής στη Γη.
Αλλού ο συγγραφέας κάνει το ίδιο με πιο «επώνυμες» προσωπικότητες (από τον Εντμουντ Χάλεϊ έως τον Δαρβίνο και τον Αϊνστάιν), ενώ είναι μετρ στις συγκρίσεις που φέρνουν το κοσμικό, το συμπαντικό στην καθημερινή εμπειρία και αντίληψη ημών των κοινών θνητών: για να μας κάνει να κατανοήσουμε τις αβυσσαλέες αποστάσεις μεταξύ των πλανητών του ηλιακού συστήματος, λέει το εξής: «Σ’ ένα διάγραμμα του ηλιακού συστήματος υπό κλίμακα όπου η Γη θα σχεδιαζόταν στο μέγεθος ενός μπιζελιού, ο Δίας θα έπρεπε να σχεδιαστεί πάνω από 300 μέτρα μακριά και ο Πλούτωνας θα έπρεπε να βρίσκεται σε απόσταση δυόμισι χιλιομέτρων (και θα είχε το μέγεθος ενός βακτηρίου, οπότε έτσι κι αλλιώς δεν θα μπορούσατε να τον δείτε)».
Μιας και αναφέρθηκε ο Πλούτωνας, είναι έξοχο αυτό που κάνει ο Μπράισον στο κεφάλαιο που αφορά την ιστορία του ηλιακού συστήματος: επικεντρώνεται στον ιδιότροπο Πλούτωνα (που είναι και δεν είναι πλανήτης), αντί για τον Ηλιο ή τη Γη ή τον Δία, προκειμένου να δώσει μια μεγαλύτερη εικόνα ενός κόσμου μέσα σε άλλους κόσμους. Μιλάει δηλαδή για μια αστρική περιοχή εκκινώντας από τα όριά της.
Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε πολλά τέτοια παραδείγματα και σε ιστορίες μέσα σε ιστορίες που παραθέτει με μαεστρία ο Μπράισον, αλλά ο χώρος δεν το επιτρέπει. Ελπίζουμε να δώσαμε όμως το στίγμα του απολαυστικού αυτού αφηγήματος. Η παρούσα, ελληνική έκδοση έχει πολλά συν: την εξαιρετική μετάφραση και τα καίρια, απαραίτητα επεξηγηματικά σχόλια του μεταφραστή (μέσα από τα οποία, συχνά, επικαιροποιεί όποτε αυτό κρίνεται αναγκαίο), καθώς και το προλογικό σημείωμα του μαθηματικού και πεζογράφου Τεύκρου Μιχαηλίδη – ο οποίος μοιάζει απρόσμενα πολύ με τον συγγραφέα, αν κρίνουμε από τη φωτογραφία του «αυτιού» στο εξώφυλλο!