Οι απαρχές της εντοπίζονται στην Ενετοκρατία. Στα τεκμήρια και στα εκθέματά της, περίπου 80.000 συνολικά, περιλαμβάνονται σπάνιες εκδόσεις και πολύτιμα αρχεία. Ωστόσο, η Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζακύνθου μπορεί να τα συντηρήσει μόνο σε ακατάλληλους αποθηκευτικούς χώρους, ενώ δεν διαθέτει καν το απαραίτητο προσωπικό.
Ο Φίλιππος Συνετός, πρόεδρος του εφορευτικού συμβουλίου, που διορίστηκε από την υπουργό Παιδείας Νίκη Κεραμέως για την ανασυγκρότηση της βιβλιοθήκης, εξηγεί: «Αναλάβαμε τον Ιούνιο του 2020. Οταν μπήκαμε, αντικρίσαμε μια απέραντη αποθήκη βιβλίων και αντικειμένων, ατάκτως ερριμμένων σε αίθουσες και διαδρόμους, με κλειδωμένα τα βιβλιοστάσια και με ένα αναγνωστήριο 200 τ.μ. που είχε υποστεί φθορά λόγω σεισμού το 2006. Η επισκευή του ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβριο, αλλά περιμένουμε την επίπλωση για να λειτουργήσει. Προσβάσιμα είναι μόνο τα σύγχρονα βιβλία, καθώς και μερικά που βρίσκονται στο φουαγιέ».
Στεγασμένη σε ένα νεοκλασικό μέγαρο στην κεντρική πλατεία της πόλης, η Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζακύνθου έχει ιστορία που ξεκινά το 1628, όταν ο λόγιος Θωμάς Φλαγγίνης, σημαντική μορφή της ελληνικής κοινότητας της Βενετίας, δώρισε στο νησί μια συλλογή 200 βιβλίων. «Ηταν κυρίως θρησκευτικού περιεχομένου και αποτέλεσαν τη μαγιά για τη δημιουργία της», λέει ο Φίλιππος Συνετός. Η επίσημη ίδρυσή της έγινε από την Επτάνησο Πολιτεία το 1803, ενώ ύστερα από μερικές προσαρτήσεις, «ανεξαρτητοποιήθηκε» το 1882 με απόφαση του υπουργού Παιδείας Κωνσταντίνου Λομβάρδου, έχοντας ως πρώτο διευθυντή τον ιστοριογράφο Παναγιώτη Χιώτη. Εμπλουτίστηκε με βιβλία από δωρεές, συγχωνεύθηκε με άλλες βιβλιοθήκες του νησιού, μέχρι που ήρθε ο σεισμός του 1953.
«Καταστράφηκε τότε το μεγαλύτερο μέρος της», αφηγείται ο Φίλιππος Συνετός. «Ο,τι διασώθηκε, το οφείλουμε στους κατοίκους και σε ανθρώπους όπως ο βυζαντινολόγος Μανόλης Χατζηδάκης, ο οποίος βρισκόταν εδώ και διέσωσε ό,τι μπορούσε από τα ερείπια. Η βιβλιοθήκη που δημιουργήθηκε κατόπιν, περιλάμβανε τεκμήρια που γλίτωσαν καθώς και αρχεία, έγγραφα και βιβλία που προσφέρθηκαν από οικογένειες ευγενών, οι οποίες προέρχονται από τα βάθη της Ιστορίας».
Σήμερα, ωστόσο, η βιβλιοθήκη διαθέτει προσωπικό μόλις δύο ατόμων: μία διοικητική υπάλληλο και μία φιλόλογο, αποσπασμένη από λύκειο του νησιού. «Την περίοδο 2019-2020 προσλήφθηκαν μέσω ΑΣΕΠ 35 βιβλιοθηκονόμοι νομίζω. Για λόγους που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε, δεν προβλέφθηκε ούτε μία θέση για τη βιβλιοθήκη της Ζακύνθου. Δεν έχουμε ούτε βιβλιοθηκονόμο ούτε αρχειονόμο, ειδικότητες που είναι απαραίτητες για την ομαλή λειτουργία μιας βιβλιοθήκης», εξηγεί ο Φίλιππος Συνετός. Οπως προσθέτει, την ίδια στιγμή, τα παλιά βιβλία καταστρέφονται από μικρόβια, απογραφή έχει να γίνει εδώ και 15 χρόνια, ενώ υπάρχει και η ανάγκη ψηφιοποίησης του υλικού. Και τι υλικού: από τα 80.000 τεκμήρια, περίπου τα μισά χρονολογούνται μέχρι τον 19ο αιώνα και περιλαμβάνουν εκκλησιαστικά βιβλία, βιβλία περιηγητών που είχαν περάσει από το Ιόνιο, καθώς και αρχεία όπως αυτά του ιστορικού Ντίνου Κονόμου. Μέχρι και το πιάνο του Ελληνα μουσουργού Παύλου Καρρέρ βρίσκεται εδώ, κι ένα κομμάτι από το δέντρο «στη σκιά του οποίου, στον Λόφο Στράνη, ο Διονύσιος Σολωμός έγραψε τον Εθνικό Υμνο», λέει ο Φίλιππος Συνετός. «Χθες, τελείως συμπτωματικά, ανακαλύψαμε χειρόγραφες επιστολές του Γεωργίου Τερτσέτη προς τον Αναστάσιο Πολυζωίδη, σχετικά με τη δίκη του Κολοκοτρώνη».
Τέτοια τεκμήρια θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν πολλαπλώς. «Πιστεύω ότι είναι μία από τις λίγες βιβλιοθήκες της επικράτειας που θα βοηθούσε όσους ερευνητές και επιστήμονες αναζητούν αρχεία, ντοκουμέντα και παλιές εκδόσεις», καταλήγει ο κ. Συνετός. «Αν λειτουργούσαμε όπως έπρεπε, θα ήμαστε πολύτιμος αρωγός στα πανεπιστήμια της χώρας».