O επισκέπτης του Ανατολικού Αεροσταθμού φθάνει στην πύλη του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού από τον ίδιο δρόμο που ακολουθούσε ο ταξιδιώτης του 1970. Είναι η δενδροφυτεμένη διαδρομή που είχε σχεδιάσει ο αρχιτέκτονας Ερο Σάρινεν: η αερογέφυρα ξεκινάει από τη λεωφόρο Βουλιαγμένης και ακολουθώντας ένα δενδροφυτεμένο δρόμο καταλήγει στο κτίριο, επιτρέποντας στο βλέμμα να φθάσει μέχρι τον Σαρωνικό κόλπο.
Βεβαίως, εδώ και 20 χρόνια κανένας ταξιδιώτης δεν έρχεται, ούτε φεύγει από εδώ. Το κτίριο παραμένει κλειστό από το 2001, περιφραγμένο, και η πρόσβαση απαγορεύεται για το κοινό. Για τη δική μας παρουσία στον χώρο δόθηκε άδεια από την εταιρεία Lamda Development σε συνεργασία με την «Ελληνικόν Α.Ε.» – η διαδικασία μεταβίβασης των μετοχών της δεύτερης εταιρείας στην πρώτη θα ολοκληρωθεί σύντομα. Ετσι έχουμε την ευκαιρία να μπούμε και να περιηγηθούμε σε ένα κτίριο που, αν και επί δύο δεκαετίες ανενεργό, διατηρεί τη γοητεία ενός σημαντικού αρχιτεκτονήματος και τη σημασία της ιστορικής μνήμης που φέρει. «Οπως όλα τα αεροδρόμια των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων, έτσι και το αεροδρόμιο της Αθήνας έως το 2001 λειτουργούσε συμβολικά και πραγματικά ως η πύλη της Αθήνας και ολόκληρης της Ελλάδας», μας λέει η αρχιτέκτονας Πολίνα Πρέντου, η οποία μας συνοδεύει σε αυτή την επίσκεψη. «Ηταν λοιπόν μια πρόκληση για τον αρχιτέκτονα και παράλληλα μια επιλογή της ελληνικής πολιτείας στη δεκαετία του ’60 να δώσουν σε αυτό το κτίριο την εικόνα της νέας, μοντέρνας εισόδου της χώρας».
«Το κτίριον του Αεροσταθμού αποτελεί την σημαντικότερη μονάδα των έργων του Αερολιμένος λόγω της σπουδαιότητας αυτού από άποψη εξυπηρετήσεως αλλά και λόγω του όγκου και της αξίας αυτού, ήτις φτάνει τα 100.000.000 δραχμές», τόνισε στον πανηγυρικό λόγο του για τη θεμελίωση του νέου αεροδρομίου στο Ελληνικό ο υπουργός Δημοσίων Εργων Σόλων Γκίκας στις 30 Μαρτίου 1962. Και κατέληξε: «Προσδοκώμεν ότι το κτίριον τούτον, όταν αποπερατωθή, θα αποτελή όντως έναν των αρτιοτέρων και ωραιοτέρων Αεροσταθμών της Ευρώπης».
Με αυτό το σκεπτικό έγινε η ανάθεση του σχεδιασμού του Ανατολικού Αεροσταθμού στον Φινλανδό αρχιτέκτονα Ερο Σάρινεν (1910-1961), έναν από τους κορυφαίους της εποχής του. Τα σχέδια ξεκίνησαν το 1959, όταν ήταν ήδη σε εξέλιξη κατασκευής οι διάσημοι τερματικοί σταθμοί για την TWA στη Νέα Υόρκη και στο αεροδρόμιο Dulles της Ουάσιγκτον, που είχε αναλάβει ο ίδιος. Ο Σάρινεν, γιος αρχιτέκτονα και γλύπτριας, γεννημένος στη Φινλανδία αλλά μεγαλωμένος στις ΗΠΑ, με σπουδές σε Ευρώπη και Αμερική, ήταν ήδη αναγνωρισμένος διεθνώς όταν δέχθηκε την ελληνική πρόταση. Στόχος της μελέτης του ήταν ο συνδυασμός της καλύτερης λειτουργικής λύσης με τη δημιουργία ενός κτιρίου που να είναι αντιπροσωπευτικό της τεχνικής του 20ού αιώνα και να εκφράζει το ελληνικό πνεύμα.
«Προσπαθήσαμε να καταστήσωμεν το κτίριο τούτο, τόσο εις την πραγματικότητα, όσον και συμβολικώς, την πύλη εισόδου προς τας Αθήνας και την Ελλάδα. Η εκ κιόνων και δοκών κατασκευή είναι χαρακτηριστική των αρχαίων μαρμάρινων κτιρίων της Ελλάδος», έγραφε σε επιστολή του ο αρχιτέκτονας προς τον Σόλωνα Γκίκα, το 1960, και κατέληγε: «Το κτίριον τούτο θα έχει τη λάμπουσαν λευκή υφήν η οποία θα φαίνεται τόσο μεγαλοπρεπής εντός του ελληνικού τοπίου».
«Κατασκευάστηκε από προεντεταμένο ανεπίχριστο σκυρόδεμα και αυτό του έδωσε τη δυνατότητα κατασκευαστικά να διαθέτει τα μεγάλα ανοίγματα που το χαρακτηρίζουν. Είναι ένα μοντέρνο κτίριο μέσω του οποίου προβάλλεται η μοντέρνα εικόνα της Ελλάδας τη δεκαετία του 1960. Αυτή ήταν και η εντύπωση που είχε και ο επισκέπτης, από το 1969 που ξεκίνησε να λειτουργεί μέχρι και την παύση του το 2001», σχολιάζει η κ. Πρέντου. Το αρχιτεκτόνημα αποτελείται από δύο όγκους: τον κάτω, που είναι μεγαλύτερου μεγέθους και ύψους και φιλοξενούσε τις λειτουργίες που σχετίζονταν με τις αναχωρήσεις και τις αφίξεις, και τον επάνω, ο οποίος έχει μικρότερο ύψος και μέγεθος και προβάλλει στις τρεις πλευρές. Εδώ βρίσκονταν κυρίως οι χώροι εστίασης, αναψυχής και αναμονής.
Τον Μάρτιο του 2006 το αρχικό κτίριο του Σάρινεν –αυτό το οποίο επισκεφθήκαμε– χαρακτηρίστηκε από το ΥΠΠΟ ως διατηρητέο μνημείο σύγχρονης αρχιτεκτονικής για πολιτιστική χρήση. Σύμφωνα με τη Lamda Dev., θα αποκατασταθεί προκειμένου να αποτελέσει τοπόσημο του Πάρκου Ελληνικού, με χρήσεις εκθεσιακού κέντρου και λοιπών συναφών σκοπών. Παράλληλα, τμήματα των διαδρόμων απογείωσης και προσγείωσης θα ενσωματωθούν στα μονοπάτια περιπάτου που θα διέρχονται του πάρκου.
Μια μνημειακή κεραμική σύνθεση στην πρώην αίθουσα αναμονής
Η πρώην αίθουσα αναμονής των δια-κεκριμένων επιβατών έχει ακόμη στο πάτωμα τη μοκέτα της. Περισσότερο την αισθάνεσαι καθώς περπατάς –είναι λίγο πιο μαλακή σε σχέση με το τσιμέντο– παρά τη βλέπεις, έτσι όπως είναι καλυμμένη με μπάζα και φτερά πουλιών.
Ενα «νεκροταφείο περιστεριών» υπήρχε παλιότερα μπροστά στο τεράστιο επιτοίχιο έργο της κεραμίστριας Ελένης Βερναδάκη, αυτό που καλύπτει ολόκληρο τον μακρύ τοίχο. Τώρα ο χώρος, πιο καθαρός, μας επιτρέπει να βαδίσουμε και ο χειμωνιάτικος ήλιος που μπαίνει από τα τεράστια παράθυρα ζωντανεύει τα μπλε-τιρκουάζ χρώματα της μεγάλης κεραμικής σύνθεσης, που έχει ύψος 3 μέτρα και 14 μέτρα μήκος. Αλλωστε αυτή φαίνεται ότι υπήρξε από την αρχή η πρόθεση της δημιουργού: ένα έργο που θα «συνομιλεί» με τον έξω κόσμο, καθώς «κοιτάζει» απρόσκοπτα τον διάδρομο του αεροδρομίου και τη θάλασσα στο βάθος. Και είναι εξαιρετική τύχη που, στο πλαίσιο της προετοιμασίας της έκδοσης «Ελένη Βερναδάκη» (Μουσείο Μπενάκη, 2016), η σύνθεση ήρθε και πάλι στο φως. Χάρη στην έρευνα της ιστορικού τέχνης Ευγενίας Αλεξάκη που εργάστηκε για την έκδοση, το επιτοίχιο έργο αποκαλύφθηκε από τους ψευδότοιχους γυψοσανίδας που το κάλυπταν από την αρχή της δεκαετίας του 1980, όταν ακόμη το κτίριο λειτουργούσε. Περίπου πέντε χρόνια από την απομάκρυνση των γυψοσανίδων, ευτυχώς εξακολουθεί να διατηρείται ολόκληρο και οι κεραμικές πλάκες παραμένουν σε αρκετή καλή κατάσταση.
Ακόμη κι έτσι όμως, αυτή η μνημειακή σύνθεση καταφέρνει να κρατάει το βλέμμα. Φτιάχτηκε ευθύς εξαρχής για να κοσμεί την αίθουσα lounge, μια παραγγελία στη νεαρή τότε κεραμίστρια να φιλοτεχνήσει ένα έργο ανάλογο του χώρου που θα το φιλοξενούσε. Ηταν η πρώτη φορά που η Ελένη Βερναδάκη –ούτε 35 χρόνων τότε– αναλάμβανε εξ ολοκλήρου τον σχεδιασμό και την εκτέλεση μιας επιτοίχιας σύνθεσης για δημόσιο κτίριο, μετά τη συνεργασία της με τον ζωγράφο Γιάννη Μόραλη. Το έργο τής ανατέθηκε από την πολιτεία το 1967 και ήταν έτοιμο για τα εγκαίνια το 1969. Η καλλιτέχνις δημιούργησε 858 χειροποίητες κεραμικές πλάκες που ενώνονται μεταξύ τους με τσιμεντένιο αρμό σε γκρι χρώμα.
Οι πλάκες αυτές έχουν 5 διαφορετικά σχέδια με εξώγλυφα και εσώγλυφα γεωμετρικά μοτίβα, τα οποία επαναλαμβάνονται ρυθμικά και εναλλάσσονται με επίπεδες πλάκες του ίδιου χρώματος. Για να παραχθεί αυτό το εξαιρετικά δυναμικό μπλε έχει χρησιμοποιηθεί αυτοϋαλούμενος πηλός στον οποίο προστέθηκαν οξείδια του χαλκού (αιγυπτιακή πάστα). «Ο ψημένος πηλός φέρει τα σημάδια της χειροποίητης διαδικασίας», σχολιάζει στην έκδοση η κ. Αλεξάκη, «έχει μια εμφανή αδρή ματιέρα» και εντέλει «η σύνθεση συνομιλεί με τη γεωμετρία και την απλότητα του μοντέρνου αρχιτεκτονήματος».
Να θυμίσουμε ότι για τη διαφύλαξη και ανάδειξη του συγκεκριμένου έργου, που βρίσκεται εντός του διατηρητέου κτιρίου, έχει σταλεί υπόμνημα στην αρμόδια διεύθυνση του ΥΠΠΟ πριν από περίπου ένα χρόνο.