Η σύνδεση παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος σε ένα ενιαίο, αχρονικό συνεχές αποτελεί μια βασική ιδεολογική λειτουργία του έθνους σύμφωνα με τον Ερνέστ Ρενάν (1823-1892) και όταν αυτός ο ρόλος αναλαμβάνεται πλέον από ένα έθνος-κράτος, στο τελικό άθροισμα μπαίνουν και τα δικά του επιτεύγματα ή πισωγυρίσματα. Ως προς τα δύο τελευταία, η εγχώρια βιβλιογραφία έχει παρουσιάσει εσχάτως αρκετές σχετικές μελέτες, που μέσα από το πρίσμα της Ιστορίας αλλά και από εκείνο της πολιτικής επιστήμης, επιχειρούν διαφορετικού τύπου αποτιμήσεις της πορείας του ελληνικού κράτους τα τελευταία διακόσια χρόνια. Χρησιμοποιώντας ως μονάδα μέτρησης της κρατικής επιτυχίας πότε τα ευρωπαϊκά πρότυπα, άλλοτε τα πιο ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά της χώρας και ενίοτε ένα συνδυασμό των δύο, οι μελέτες αυτές μοιάζουν αν μη τι άλλο ως ιδανικό ανάγνωσμα μέσα στο ευρύ πλαίσιο μιας εθνικής επετείου που εορτάζει την ιδρυτική πράξη της σύγχρονης Ελλάδας.
ΣΙΜΟΣ ΜΠΟΖΙΚΗΣ
Ελληνική επανάσταση και δημόσια
οικονομία. Η συγκρότηση του
ελληνικού εθνικού κράτους, 1821-1832
εκδ. Ασίνη, 2020, σελ. 576
Οι απαρχές της διαμόρφωσης των δημόσιων οικονομικών και των συναφών θεσμών ενός εθνικού κράτους δεν καθορίζουν τελεσίδικα τη μακρόχρονη εξέλιξή του, όμως στην περίπτωση της Ελληνικής Επανάστασης τα ποσοτικά στοιχεία έχουν τη σημασία τους και δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς. Βασισμένος σε πηγές εν πολλοίς ανέκδοτες, ο Σίμος Μποζίκης εξετάζει συστηματικά τους προϋπολογισμούς και τους ισολογισμούς της κεντρικής διοίκησης της εποχής, τις δαπάνες και τα κυριότερα έσοδά της, τα βασικά κονδύλια και τη χρήση των εξωτερικών δανείων που έλαβε, αλλά και τις μετέπειτα διεργασίες συγκρότησης ενός ενιαίου, εθνικού πολιτικού κέντρου του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Στόχος του ερευνητή, να κατανοήσει εκ νέου τα οικονομικά της υπό εξέταση περιόδου και να επανεξετάσει κριτικά τις διαθέσιμες ερμηνείες για την καθιέρωση και τη λειτουργία των θεσμών που άρχισαν να συγκροτούνται στη διάρκεια του Αγώνα.
ΓΙΩΡΓΟΣ Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ
Ελληνισμός και ελλαδικό κράτος.
Δύο αιώνες αντιμαχίας, 1821-2021
εκδ. Ποιότητα, 2020, σελ. 368
Πολλά μπορούν να ειπωθούν για τη φύση του ελληνισμού, για τη χωροχρονική ομοιογένειά του ή για το πώς τελικά αυτός ορίζεται. Σε κάθε περίπτωση, ο ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Γιώργος Κοντογιώργης, που έχει προσεγγίσει τη συγκεκριμένη έννοια σε διάφορες μελέτες του, μοιάζει εδώ να αξιοποιεί παλιότερα συμπεράσματά του, ώστε να αποτιμήσει συνολικότερα τον συσχετισμό της με το ελλαδικό κράτος. Τελικά, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο ελληνισμός και τα ανθρωποκεντρικά θεμέλιά του επλήγησαν σημαντικά μετά την Επανάσταση του 1821, από τους δυτικού τύπου μοναρχικούς θεσμούς που εγκαθιδρύθηκαν στη χώρα. Η διαρκής πολιτισμική αντιμαχία που προέκυψε εξηγεί αρκετές πτυχές της περίφημης ελληνικής κακοδαιμονίας, που δεν μπορούν κατανοηθούν υπό το πρίσμα μιας άδικης σύγκρισης του ελληνικού κράτους (αντί του έθνους, όπως θα ήταν προτιμότερο) με τον «δυτικό κανόνα».
ΚΩΣΤΑΣ ΚΩΣΤΗΣ
Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας.
Η διαμόρφωση του νεοελληνικού
κράτους. 18ος-21ος αιώνας
εκδ. Πατάκη, 2018, σελ. 940
Ακούγεται δύσκολο εγχείρημα η μετατροπή «μιας μικρής επαρχίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος» (που είναι και ο κεντρικός αφηγηματικός άξονας του βιβλίου) και το πράγμα περιπλέκεται όταν το κράτος αυτό διαμορφώνεται εν πολλοίς από μια Δύση που το αντιμετωπίζει ταυτόχρονα ως πεδίο εκπολιτισμού αλλά και επιβεβαίωσης της πολιτισμικής της ταυτότητας. Πάνω σε αυτό το ερμηνευτικό σχήμα ο Κώστας Κωστής ξεδιπλώνει μια συνεκτική και τεκμηριωμένη ιστορία, που ενώ δίνει έμφαση στο οικονομικό πεδίο και στις συναφείς διεθνείς πιέσεις και εγχώριες αντιδράσεις, δεν αγνοεί τους φαινομενικά δευτερεύοντες θεσμικούς τρόπους ελέγχου των πολιτών, όπως ο στρατός και η εκπαίδευση. Στο ενδιάμεσο αμφισβητούνται επαρκώς και αρκετοί μύθοι, διαδεδομένοι στα χρόνια της κρίσης (όταν το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις), όπως εκείνος του αιωνίως διογκωμένου, καπιταλιστικού κρατικού μηχανισμού.
ΝΙΚΟΣ Κ. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ
Το Σύνταγμα και οι εχθροί του
στη Νεοελληνική Ιστορία, 1800-2010
εκδ. Πόλις, 2011, σελ. 723
Κάποιος αμύητος στα θεωρητικά νομικά ίσως κρίνει ότι μια Συνταγματική Ιστορία της Ελλάδας είναι ανάγνωσμα δύστροπο ή και πληκτικό, όμως το βιβλίο του Νίκου Αλιβιζάτου έχει αποδειχθεί ως το ακριβώς αντίθετο: ταξινομώντας τα δεκατρία διαφορετικά Συντάγματα που ίσχυσαν στη χώρα από τα επαναστατικά χρόνια μέχρι σήμερα σε τρεις μεγάλες ιστορικές περιόδους, δηλαδή σε εκείνη της «ανόδου» (1800-1915), εκείνη των «διχασμών» (1915-1974) και εκείνη της «όψιμης εξομάλυνσης» (1974-2010), ο συγγραφέας κατορθώνει όχι απλώς να αναλύσει γλαφυρά ορισμένα κρίσιμα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα της νεοελληνικής Ιστορίας, αλλά και να καταδείξει τη συχνά αμφίσημη λειτουργία του Συντάγματος στο ελληνικό κράτος. Η τελευταία περιλαμβάνει τόσες παραβιάσεις και ιδιοτελείς αξιοποιήσεις, ώστε να γίνεται σαφές ότι ο εγχώριος πλειοψηφικός κοινοβουλευτισμός χρειάζεται ενίοτε και μερικά θεσμικά αντίβαρα.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ
Φάσεις και αντιφάσεις του ελληνικού κράτους στον 20ό αιώνα, 1910-2001
εκδ. Εστία, 2019, σελ. 230
Αν η επιστημονική πυκνότητα και το βάθος είναι προαπαιτούμενα για μια εισαγωγική μελέτη που διατρέχει τις προόδους και τις οπισθοδρομήσεις του ελληνικού κράτους σε διάστημα περίπου εκατό ετών, τότε στη συγκεκριμένη, τέτοια χαρακτηριστικά αφθονούν. Ο συγγραφέας της εστιάζει στο χρονικό διάστημα από το κίνημα στο Γουδί ώς την υιοθέτηση του ευρωπαϊκού νομίσματος, διακρίνοντας ενδιαμέσως τις φάσεις του βενιζελικού κρατικού εκσυγχρονισμού (1910-1936), του δεσποτικού κράτους και της αλματώδους μεταπολεμικής ανάπτυξης (1936-1974) και τέλος, του μεταπολιτευτικού προσοδοθηρικού κορπορατισμού και της κομματικοποίησης της διοίκησης (1974-2001), ενώ παράλληλα καταγράφει, έχοντας ευρεία εποπτεία των σχετικών επί μέρους τομέων, καθώς και των ζητημάτων και προεκτάσεων που προκύπτουν, τόσο τις κυρίαρχες τάσεις προς τη νεωτερικότητα όσο και τις αντίρροπες δυνάμεις. Αν βέβαια ο εκσυγχρονισμός είναι το βασικό ζητούμενο ενός κράτους, τότε στην περίπτωση της Ελλάδας, η όποια επίκληση του «εξαιρετισμού» της δεν συνιστά οπωσδήποτε στρέβλωση ή παρέκκλιση από τον στόχο, όπως φαίνεται να υπονοείται εδώ· ίσως εξάλλου η νεωτερικότητα δεν είναι μία και απαράλλακτη, αλλά πολλές και διαφορετικές. Συνολικά πάντως, έχουμε μια μεγάλη, νηφάλια και στέρεα τεκμηριωμένη, ιστορική τοιχογραφία που αναδεικνύει την άλλοτε πολυτάραχη άλλοτε ευθύβολη και άλλοτε προβληματική πορεία και τις μεταμορφώσεις του ελληνικού κράτους.
Ο μεγάλος μετασχηματισμός.
Κράτος και πολιτική
στην Ελλάδα του 20ού αιώνα.
Επιμέλεια: Γιάννης Βούλγαρης,
Κώστας Κωστής, Σωτήρης Ριζάς
εκδ. Πατάκη, 2020, σελ. 720
Παρότι ο τίτλος θυμίζει ένα παλαιότερο, σπουδαίο βιβλίο του Καρλ Πολάνυι για την εδραίωση της οικονομίας της αγοράς στην Ευρώπη («Ο μεγάλος μετασχηματισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές απαρχές του καιρού μας», εκδόσεις Νησίδες, 2007), ο κεντρικός προβληματισμός του παρόντος συλλογικού τόμου δεν είναι τόσο οι οικονομικοί μετασχηματισμοί της «ελληνικής περίπτωσης» όσο η επίδραση που της άσκησαν τρεις παράγοντες εν μέρει αγνοημένοι, όπως διαβάζουμε στο εισαγωγικό σημείωμα, από την πρόσφατη βιβλιογραφία: το έθνος-κράτος, οι γεωπολιτικές εξελίξεις και ο πόλεμος.
Ετσι, οι συντελεστές του βιβλίου, ιστορικοί, κοινωνιολόγοι, διεθνολόγοι, οικονομολόγοι κ.ά., πραγματεύονται ζητήματα του ελληνικού 20ού αιώνα όπως οι σχέσεις της χώρας με τις μεγάλες διεθνείς δυνάμεις, η ενσωμάτωση των Νέων Χωρών, η ανάπτυξη της κρατικής παρέμβασης κατά τον μεσοπόλεμο, η πολιτικοποίηση του στρατού, η δημόσια υγεία και αρκετά ακόμα, που προσεγγίζονται υπό ένα βασικό πρίσμα: την αποκόμιση γνώσεων για την «εθνική εξέλιξη» της χώρας.