1962, Λιβόρνο: Ενας καλοντυμένος άντρας φωνάζει ένα ταξί και κατευθύνεται προς την αίθουσα απονομής των βραβείων της Διεθνούς Εκθεσης Τουριστικής Αφίσας. Μέσα από το μοντγκόμερί του φοράει φράκο και σε λίγη ώρα θα παραλαμβάνει το δεύτερο βραβείο, ενώ ο Πάμπλο Πικάσο το πρώτο. Αποφασίζει όμως να τα αγνοήσει όλα αυτά, όταν βλέπει ένα σινεμά να παίζει τον «Λόρενς της Αραβίας» σε πρώτη προβολή. Μπαίνει μέσα να δει την ταινία. Ποιος θα έκανε κάτι τόσο απολαυστικά τρελό; Ισως μόνο κάποιος που, μία εικοσαετία πριν, είχε ζήσει ως αιχμάλωτος πολέμου μια εξωπραγματική περιπέτεια σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Ο άνδρας αυτός ήταν ο Ελληνοβρετανός Φρειδερίκος («Φρέντι») Κάραμποττ, ζωγράφος και γραφίστας με ζωή μυθιστορηματική και καλλιτεχνικό έργο ανεκτίμητης αξίας. Οι κλασικές του αφίσες για τον ΕΟΤ απέκτησαν κεντρικό ρόλο στο τι συνιστά «την εικόνα της Ελλάδας», δίνοντάς της στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ένα ολόφρεσκα μοντέρνο πρόσωπο, που με τη σειρά του έκλεισε σαγηνευτικά το μάτι στον τουρισμό. Ο μινιμαλιστικός μοντερνισμός του ντιζάιν που δημιούργησε δίπλα στους Μιχάλη και Αγνή Κατζουράκη στο δημιουργικό γραφείο «Κ+Κ» απέκτησε μια αιώνια θέση σε ένα εκλεκτικό, παγκόσμιο καλλιτεχνικό πάνθεον.
Ο Φρέντι έφυγε το 2011 σε ηλικία 87 ετών και ένα από τα μεγάλα έργα που άφησε πίσω του ήταν ένα ζωγραφικό λεύκωμα από τη φοβερή του πολεμική περιπέτεια. «Πέρασαν 50 χρόνια από το τέλος του Πολέμου, όταν όλες αυτές οι ιστορίες που άκουγα από μικρό παιδί αποτυπώθηκαν σε ακουαρέλα και μετά από τρία χρόνια ολοκληρώθηκε μια εικαστική αυτοβιογραφία που πιστεύω πως ήταν το έργο ζωής του», μας λέει η «αγαπημένη του ανιψιά», όπως την αποκαλούσε ο ίδιος, η δημοσιογράφος Ελένη Κάραμποττ.
Ο καλλιτέχνης γέμισε 48 καμβάδες με τις κινηματογραφικές του πινελιές σε κάτι που θυμίζει ολοκληρωμένο storyboard και υπόδειγμα σεναρίου για μια συναρπαστική ταινία. Σε μια πρώιμη πρόβα αυτού που σήμερα ονομάζουμε «graphic novel», σε ένα συναρπαστικό όριο μεταξύ αναπαραστατικής ζωγραφικής και εικονογράφησης, στο μεταίχμιο μεταξύ μεγάλης και εφήμερης τέχνης, ο σχεδιαστής ξεκινά με την πρώτη του εικόνα σαρωτικά: ένα σμήνος από Χάρικεϊν (ίσως τα πιο γοητευτικά ζωγραφισμένα Χάρικεϊν που έχει δει ποτέ κανείς) πετάει πάνω από την Αθήνα με φόντο την Ακρόπολη. Είμαστε ήδη μέσα στη δράση με έναν τρόπο καθηλωτικό και πριν προλάβουμε να πάρουμε ανάσα έχουμε γίνει ο έφηβος αυτός που μπλέκεται μέσα στην αθωότητά του στα πλοκάμια του τέρατος, στους λαβύρινθους του πιο μεγάλου και σκοτεινού πολέμου του ανθρώπου.
Ο Φρέντι, μάγος των συμβολισμών, αυτοπροσδιορίζεται σαν μια λευκή μορφή δίχως χαρακτηριστικά, θέλοντας έτσι να μιλήσει για την αγνότητά του έναντι του απανθρωπισμένου κυνισμού των ναζί – που παρουσιάζονται σαν απρόσωποι μεταλλικοί κύλινδροι. Μέσα σε ένα κουβάρι από τύχη και θάρρος, ο έφηβος καταφέρνει να βγει αλώβητος από τον πόλεμο, που ξεκινά γι’ αυτόν με δέκα στιγμιότυπα από τη Μάχη της Κρήτης. Σε ένα από αυτά αναδύεται η πεμπτουσία της μάχης: «20 Μαΐου 1941. Ηράκλειο. Στο καταφύγιο ενός ξενοδοχείου στον Αγιο Μηνά. Οι πρώτοι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές έχουν ήδη προσγειωθεί και η μάχη μαίνεται. Ξαφνικά ανοίγει η πόρτα και στο κατώφλι μια Κρητικοπούλα, 20 ετών περίπου, αρματωμένη έως τα δόντια, καλεί όλους τους άνδρες πάνω από 17 ετών να βγουν έξω και να πολεμήσουν τον εχθρό».
Σχέση με ρίζες
Ομως, ο Κάραμποττ και η Μεγαλόνησος είχαν ήδη μια σχέση που κρατούσε γενεές: Ο συνονόματος παππούς του υπήρξε τοπικός ήρωας στο Ηράκλειο, όταν το 1898 με ανθρωποσωτήριες ενέργειες γλίτωσε από τη σφαγή των Τούρκων πάνω από διακόσιους χριστιανούς. Επιπλέον, το 2001, η εικαστική συλλογή του Φρέντι είχε παρουσιαστεί στα Χανιά, έπειτα από πρωτοβουλία του τότε νομάρχη Χανίων Γιώργου Κατσανεβάκη, σε έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των εορτασμών της 60ής επετείου της Μάχης της Κρήτης, και την οποία είχε επισκεφθεί ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος.
Και πριν από λίγες ημέρες, στις 22 Μαΐου, Φρέντι και Μεγαλόνησος συνδέθηκαν ξανά: με πρωτοβουλία της Περιφέρειας Κρήτης – Περιφερειακής Ενότητας Χανίων τα ΕΛΤΑ τύπωσαν μια σειρά συλλεκτικών γραμματοσήμων που απεικονίζουν τα δέκα καρέ της Μάχης της Κρήτης, στο πλαίσιο εκδηλώσεων που έγιναν για την επέτειο των 80 ετών από τη Μάχη. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ένα περιστατικό από την εκδήλωση του 2001 στα Χανιά, που μας μεταφέρει η υπεύθυνη του Γραφείου Τύπου της Π.Ε. Χανίων, Ρούλα Οικονομάκη: «Θυμάμαι όταν τον ρώτησα για τα πρόσωπα των έργων του –πώς του ήρθε η ιδέα να απεικονίζει ως κυλίνδρους τους ναζί και ολόλευκη φιγούρα τον εαυτό του– μου απάντησε γελώντας: “Βαριόμουν να τα ζωγραφίσω!”».
Πράγματι, έτσι ήταν ο Φρέντι: μιλούσε με χιούμορ ακόμα και για τα πιο δύσκολα θέματα. Παρ’ όλη τη «σοβαρότητα» που έχει μια πολεμική ανταπόκριση, καταφέρνει κάπως στις εικόνες του να παράγει μαγεία. Η χιουμοριστική χαρά της ζωής και το πολύχρωμο συναίσθημα ήταν πάντα στο έργο του σφιχταγκαλιασμένα με την πειθαρχία, το μέτρο, τη σκέψη, την τεχνική δεινότητα. Ισως κιόλας αυτή η εκλεκτή ισορροπία να ήταν και ένα απότοκο της διπλής του εθνικότητας, της διττής του υπόστασης ως Ελληνα και Βρετανού, κάτι που απολαυστικά προδιδόταν μέσα από εκκεντρικές του συνήθειες και χόμπι, όπως η αγάπη του για τα κλασικά αυτοκίνητα (και δη για την αγαπημένη του, συλλεκτική Rolls Royce).
Η γοητεία του φιλοτελισμού
Την «πολεμική ανταπόκρισή» του μπορούμε να βρούμε στην τρίγλωσση έκδοση του ΕΛΙΑ «1941-45, Ο πόλεμος ενός εφήβου» (2001), και, σήμερα, κομμάτι της, στη συλλεκτική σειρά γραμματοσήμων. Στην εποχή του Ιντερνετ φαίνεται πως δεν ξεχάσαμε τελείως τη γοητεία του ταχυδρομείου και του φιλοτελισμού, ούτε τη θυσία και τον ηρωισμό των Συμμάχων και των Κρητών – αλλά δεν ξεχάσαμε και τον μοναδικό Φρέντι Κάραμποττ. Δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του, 80 χρόνια μετά τον θάνατο όσων έπεσαν στην Κρήτη, οι δεκαετίες σηματοδοτούν μια υπενθύμιση μέσα μας για πολύτιμους ανθρώπους που πλούτισαν την Ελλάδα.
Ογδόντα χρόνια μετά τη φοβερή εκείνη μάχη των δέκα ημερών και δέκα χρόνια μετά το τελευταίο αντίο προς αυτόν τον ουρανοκατέβατο καλλιτέχνη, οι νεκροί της Κρήτης μοιάζουν κι αυτοί σμιλεμένοι με τα εκλεκτικά ανθρώπινα υλικά της μεγάλης τέχνης του Φρέντι, λευκοί, αθώοι και ευγενείς μέσα στο πέρασμα του χρόνου, όπως απεικόνισε ο ίδιος τον εαυτό του στα καρέ του «πολέμου» του.