Διαβάζοντας την πρόσφατη μελέτη του Γιώργου Πλειού με τίτλο «Παραποιημένες ειδήσεις (Fake News): Ο μετασχηματισμός της προπαγάνδας στην κοινωνία της ενημέρωσης» (εκδ. Gutenberg), το πρώτο που παρατηρεί κανείς είναι μια διάκριση που σπανίως επισημαίνεται στη δημόσια σφαίρα: «Οι παραποιημένες ειδήσεις δεν αποτελούν ψευδείς ειδήσεις, δεν περιγράφουν δηλαδή ένα γεγονός που δεν έγινε, αλλά αλλοιώνουν πτυχές του τρόπου με τον οποίο συντελέστηκε», γράφει στην εισαγωγή ο καθηγητής και πρόεδρος του τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης.
Ενα ερώτημα που προκύπτει, επομένως, δεν έχει να κάνει τόσο με τις τεχνικές διαφορές μεταξύ ψευδών και παραποιημένων ειδήσεων, όσο με το ειδικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι δεύτερες. Οχι ότι οι διαφορές είναι άνευ σημασίας. Οπως εξηγεί στην «Κ» ο Γιώργος Πλειός, μια ψευδής είδηση περιγράφει κάτι που δεν έγινε –για παράδειγμα, μια διάρρηξη– ή το αποδίδει σε αθώο πρόσωπο, ενώ παραποιημένη είναι μια είδηση όταν έχει αλλοιωθεί έστω μία πτυχή του γεγονότος, με αποτέλεσμα να αναφέρεται ως πρόσφατο ενώ δεν είναι, να εντοπίζεται στην Ελλάδα ενώ συνέβη αλλού, να αποδίδεται σε μετανάστη ενώ ο δράστης δεν έχει εντοπιστεί ή είναι από δεκαετίες πολίτης της χώρας κ.λπ. «Οι περισσότερες παραποιημένες ειδήσεις εδράζονται στην ψευδοεπιστήμη και αφορούν την υγεία, την αστροφυσική, την ψυχολογία και άλλα πεδία. Η πανδημία είναι εξαιρετικά εύφορο έδαφος», σημειώνει ο καθηγητής.
Κοινωνίες της ενημέρωσης
«Πιο σημαντικό όμως», συνεχίζει, «είναι αυτό που ρωτάτε. Οι σύγχρονες, δυτικές τουλάχιστον, κοινωνίες είναι “κοινωνίες της ενημέρωσης”. Η μορφή της πληροφορίας που καταναλώνουν οι περισσότεροι στον ελεύθερο χρόνο τους είναι οι ειδήσεις και η ενημέρωση. Γι’ αυτό, αρκετοί από όσους κάνουν προπαγάνδα, δηλαδή επιδιώκουν να μετατοπίσουν άμεσα, προς ορισμένη κατεύθυνση την πολιτική, καταναλωτική κ.λπ. συμπεριφορά ενός κοινού, χρησιμοποιούν τη φόρμα των ειδήσεων. Οι παραποιημένες ειδήσεις μοιάζουν με την γκρίζα προπαγάνδα, ενώ οι ψευδείς με τη μαύρη, αλλά διαφέρουν απ’ αυτές, λιγότερο ή περισσότερο».
«Οπως γνωρίζουμε από έρευνες που έγιναν στο εξωτερικό, το φαινόμενο είναι έντονο κυρίως στην Ακροδεξιά και σχετίζεται με ζητήματα όπως η μετανάστευση, οι εκτρώσεις και άλλα».
Πολιτική πόλωση
Η προπαγάνδα, δεν είναι κάτι καινοφανές. Η διαφορά είναι ότι, πλέον, οι παραποιημένες ειδήσεις έχουν καταστεί δομικό φαινόμενο της ενημέρωσης σε ειρηνικές περιόδους. «Οι κύριοι λόγοι γι’ αυτό», λέει ο καθηγητής, «είναι η επίταση της πολιτικής πόλωσης, η εξασθένηση της ιδεολογίας σε κοινό, δημοσιογράφους και πολιτικούς, ως τρόπου αντίληψης του κόσμου, η εμπορευματοποίηση των ΜΜΕ και της πληροφορίας, η υπέρβαση του “στόρι” ως αφηγηματικού σχήματος περιγραφής των γεγονότων και φυσικά η κυριαρχία του Διαδικτύου».
Τουλάχιστον το Διαδίκτυο θα βρίσκεται εδώ για καιρό. Είναι στα αλήθεια τόσο ένοχο; «Η αρχιτεκτονική του Διαδικτύου», απαντά ο Γιώργος Πλειός, «ιδιαίτερα των social media, που βασίζονται στην πολιτική και πολιτιστική ομοφιλία των χρηστών, ευνοεί τη διάδοση παραποιημένων ειδήσεων. Ωστόσο, το Διαδίκτυο δεν είναι αιτία, αλλά καταλύτης της παραγωγής και της διάδοσης παραποιημένων ειδήσεων και φυσικά της “κοινωνικοποίησής” τους: όλοι πλέον μπορούν να το κάνουν, όχι μόνον οι δημοσιογράφοι. Η βασική αιτία της ύπαρξης και διόγκωσής τους είναι οι προκαταλήψεις του κοινού και των παραγωγών τους, των δημοσιογράφων ή των πηγών τους. Οι παραποιημένες ειδήσεις είναι προβολή αυτών των προκαταλήψεων στην ενημέρωση. Προσφέρουν εύκολα σχήματα εξήγησης αλλά και εμπορικής επιτυχίας, καθώς τις συμμερίζεται το κοινό. Ομως οι παραποιημένες ειδήσεις δεν δημιουργούν τις προκαταλήψεις. Απλώς τις αναπαράγουν και τις ενισχύουν. Τις προκαταλήψεις που τρέφουν τον κύκλο των παραποιημένων ειδήσεων, τις δημιουργούν οι κοινωνικές συνθήκες».
Αναλύοντας ένα πλήθος παραδειγμάτων, ο Γιώργος Πλειός συμπεραίνει ότι οι δυνητικές μορφές παραποίησης ειδήσεων είναι, ούτε λίγο ούτε πολύ, 134.217.727. Εχουν άραγε πολιτικό πρόσημο, τουλάχιστον όσες ξέρουμε; «Σαφέστατα ναι», αποκρίνεται. «Οπως γνωρίζουμε από έρευνες που έγιναν στο εξωτερικό, στις ΗΠΑ, στη Γερμανία και αλλού, το φαινόμενο είναι έντονο κυρίως στην Ακροδεξιά και σχετίζεται με ζητήματα όπως η μετανάστευση, οι εκτρώσεις και άλλα. Πλέον δραστήριοι δεν είναι τόσο οι ηγέτες της Ακροδεξιάς, όσο κατώτερα στελέχη και υποστηρικτές. Οι ηγεσίες εκμεταλλεύονται τις παραποιημένες ειδήσεις, προκειμένου να κατασκευάσουν τις επιθυμητές ρατσιστικές, αντιδημοκρατικές και άλλες πολιτικές προτάσεις. Στη χώρα το είδαμε κυρίως στη δράση των χρυσαυγιτών, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο, αλλά και στο Μακεδονικό».
Ελεγκτικός μηχανισμός
Μεταξύ των όσων προτείνονται στο τέλος του βιβλίου, συμπεριλαμβάνεται και η σύσταση ενός δημόσιου ελεγκτικού οργανισμού. Θα είχε άραγε αποτέλεσμα μια νομοθεσία που θα επιβάλλει πρόστιμα και ποινές; «Η νομοθεσία για τις ψευδείς ειδήσεις υπάρχει και πρέπει να εφαρμόζεται», καταλήγει ο καθηγητής. «Ομως με τις παραποιημένες τα πράγματα διαφέρουν. Κατ’ αρχάς, ποια παραποίηση θα τιμωρείται; Ο ετεροτοπισμός, ο ετεροχρονισμός, η αλλαγή σκηνικού του γεγονότος, η χρήση τμήματός του που εξυπηρετεί την οπτική του γράφοντος, η μεταφυσική ερμηνεία κοσμικών γεγονότων, η χρήση της φόρμας των ειδήσεων για επινοημένα ψυχαγωγικά περιεχόμενα; Ποιος, με ποια νομιμοποίηση θα το κάνει αυτό; Επιπλέον, στον βαθμό που οι παραποιημένες ειδήσεις είναι δομικό φαινόμενο, μπορεί να το αντιμετωπίσει ο νόμος; Ποιο δομικό κοινωνικό φαινόμενο αντιμετώπισε ποτέ επιτυχώς ο νόμος; Τη διαφθορά, τον καθημερινό ρατσισμό, κάποιο άλλο; Φοβάμαι πως η ποινικοποίηση των παραποιημένων ειδήσεων μόνο σε περιορισμό της ελευθερίας του Τύπου μπορεί να οδηγήσει, με ό,τι αυτό επισύρει. Ας θυμηθούμε τι έγινε με τον “τυποκτόνο νόμο” στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Δεν είναι τυχαίο πως σε ευρωπαϊκό έδαφος μόνο η κυβέρνηση Ορμπαν αποτόλμησε κάτι τέτοιο».