ΝΙΚΟΣ Κ. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ
Δύο βήματα μπρος, ένα πίσω
8 + 1 πολυτάραχες δεκαετίες
εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2020, σελ. 548
Aνασυστήνει εκείνες τις αστικές ελίτ που αγωνίστηκαν τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα για μια στραμμένη προς την Ευρώπη ελληνική κοινωνία.
«Συνδύαζα την ιστορία, που πάντοτε με τραβούσε –δηλαδή την “πολιτική παράμετρο”, με την ευρύτερη έννοια του όρου– με τα νομικά», γράφει ο Νίκος Αλιβιζάτος στο τελευταίο του βιβλίο με τον τίτλο «∆ύο βήματα μπρος ένα πίσω», και υπότιτλο «8 + 1 πολυτάραχες δεκαετίες». Και πράγματι, στο βιβλίο του αυτό, μαζί με τον νομικό, προβάλλει και ο ιστορικός, ο οποίος συνομιλεί με την ιστορία των τελευταίων εβδομήντα και πλέον ετών, καταγράφει τους τρόπους πρόσληψής της από τον ίδιο και την όποια συμμετοχή του σ’ αυτήν, και αναστοχάζεται τις αποκρυσταλλώσεις και τα αποτελέσματά της. Πλοηγός του σ’ αυτό το εγχείρημα είναι η αυτοβιογράφηση της μέχρι τώρα διαδρομής του, με την εφαρμογή μιας προσωπικής περιοδολόγησης, κατά την οποία κάθε δεκαετία από τη γέννησή του και μετά, συνιστά ξεχωριστό κεφάλαιο αφήγησης των προσωπικών του σημαντικών γεγονότων αλλά και των εγχώριων και διεθνών καθοριστικών ιστορικών συμβάντων. Εναρκτήριο έτος της εξιστόρησης είναι το έτος της γέννησής του, το 1949, και στο πρώτο κεφάλαιο ο Αλιβιζάτος καταδύεται στο καταγωγικό του παρελθόν και ανασυστήνει, μέσα από τα πρόσωπα των παππούδων του –καθηγητής της Ιατρικής ο ένας και νομικός και συνεργάτης του Βενιζέλου ο άλλος– τις αστικές εκείνες ελίτ που αγωνίστηκαν τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα για μια στραμμένη προς την Ευρώπη, με ό,τι αυτό σημαίνει, ελληνική κοινωνία. Με το συγκεκριμένο αυτό φορτίο, ο Αλιβιζάτος ιστορεί την ανέλιξη της ζωής του και, συχνά, αφηγείται την κατανόηση κάποιων πραγμάτων και καταστάσεων με έναν πλάγιο τρόπο, σχεδόν λογοτεχνικό. Ετσι, για παράδειγμα, περιγράφει πώς αντιλαμβάνεται ότι η Ελλάδα είναι μια χώρα διχασμένη όταν βλέπει μια μεγαλοαστή, αλλά αριστερών πεποιθήσεων και αγώνων, θεία του, να είναι πάρα πολύ θλιμμένη κατά την επίσκεψη του Αμερικανού προέδρου Αϊζενχάουερ στην Ελλάδα, κόντρα στο γενικό κλίμα ενθουσιασμού. Την επόμενη δεκαετία, ο Αλιβιζάτος αρχίζει να μυείται στη ζωή, βιώνει τη σχεδόν αρτηριοσκληρωτική δημοτική και μέση εκπαίδευση στο Πειραματικό, αλλά, λόγω της μορφωτικής εξωστρέφειας της οικογένειάς του, έρχεται σε επαφή με τη γαλλική και την αγγλική γλώσσα, διαβάζει πλέον ξένα έντυπα και βλέπει πιο σφαιρικά τον κόσμο. Το πρώτο πολιτικό ερέθισμα έρχεται με τα Ιουλιανά, για τα οποία παραθέτει και κάποια αποσπάσματα από τα άκρως επικριτικά άρθρα του σημαντικού συγγραφέα και θείου του Γιώργου Θεοτοκά. Λίγους μήνες μετά το απριλιανό πραξικόπημα, ο συγγραφέας βρίσκεται φοιτητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οπως γράφει ο ίδιος, αναδεικνύοντας την ηθική του, δύο γεγονότα επηρέασαν τη μετέπειτα στάση του απέναντι στην αδικία και στην κρατική αντιδημοκρατική κουλτούρα και πρακτική. Το ένα ήταν η μη εισαγωγή στο πανεπιστήμιο του καλύτερου μαθητή στο φροντιστήριο λόγω των φρονημάτων του θείου του και το άλλο η δολοφονία του Τσε Γκεβάρα στη Βολιβία. Ο Αλιβιζάτος στη δικτατορία συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση, με παράνομη δράση στις γραμμές της ∆ημοκρατικής Αμυνας και με φανερή στην Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων. Οταν δε το 1972 πήγε στο Παρίσι για τη συνέχεια των σπουδών του, εντάχθηκε στο ΚΚΕ Εσωτερικού, και μάλιστα στον παράνομο βραχίονά του, το λεγόμενο «Αντιστήριγμα». Ο συγγραφέας αφηγείται διάφορα περιστατικά από την άμεση εμπλοκή του στην πολιτική τη δεκαετία του 1970, περιγράφει την τότε ενδοκομματική σύγκρουση στην ανανεωτική κομμουνιστική αριστερά, αναδεικνύει τις ελπίδες που γέννησε το ευρωκομμουνιστικό ρεύμα και το Κοινό Πρόγραμμα της Αριστεράς στη Γαλλία. Επισημαίνει δε την καταλυτική επίδραση που άσκησε το όνειδος της δικτατορίας για την ένταξή του στην Αριστερά. Παράλληλα, αναφέρεται στους σημαντικούς ανθρώπους και διανοούμενους που γνώρισε στο Παρίσι, όπως τον Πουλαντζά, τον Σβορώνο, τον ∆εσποτίδη, τον Μάνεση και, βέβαια, στους καθηγητές του στις μεταπτυχιακές του σπουδές, αλλά και σε εκείνους στο πανεπιστήμιο στην Αθήνα, που τον «κατηύθυναν» στο Συνταγματικό ∆ίκαιο.
Δημόσιος διανοούμενος
Μετά την πτώση της χούντας και την υποστήριξη της διδακτορικής του διατριβής, η δεκαετία που ξεκίνησε το 1979 θα βρει τον Αλιβιζάτο στην Αθήνα, και σε λίγο επιστημονικό συνεργάτη στη Νομική Σχολή. Ετσι άρχισε η επί 37 χρόνια πανεπιστημιακή του διαδρομή που συνδυάστηκε με την ενεργή δικηγορία. Ολα αυτά τα χρόνια όμως δεν επαναπαύθηκε ποτέ στην ασφάλεια της καθηγητικής και δικηγορικής του ιδιότητας. Αντίθετα, τόσο με τις θεσμικές αυτές ιδιότητες όσο και ως δημόσιος διανοούμενος, παρενέβαινε σχεδόν σε όλα τα κρίσιμα ζητήματα που είχαν σχέση με τη δημοκρατική λειτουργία των θεσμών και της κοινωνίας. Στα σχετικά κεφάλαια της αυθιστόρησής του, ο Αλιβιζάτος στέκεται ιδιαίτερα σε κάποιες από τις παρεμβάσεις του, όπως αυτή για την ψήφο Αλευρά το 1985 ή για τη μη αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες αργότερα, και πιο πρόσφατα στην άμεση εμπλοκή του στη δικαστική μάχη κατά της Χρυσής Αυγής. Αναδεικνύει δε έντονα και με επιβεβαιωτικά παραδείγματα την αντίληψή του για έναν «ακτιβισμό στο εσωτερικό των θεσμών», σύμφωνα με την οποία, μέσω των δικαστηρίων, μπορούν να επέλθουν σημαντικές θεσμικές και κοινωνικές αλλαγές, και μάλιστα σε θέματα και καταστάσεις που είναι ταμπού για το πολιτικό σύστημα. Σθεναρά ακόμα υποστήριξε όσους διώκονταν διότι είχαν διαφορετική άποψη από την κυρίαρχη εθνικολαϊκιστική για το Μακεδονικό τη δεκαετία του 1990. Στην περιοδολογημένη αυτή αφήγησή του, εκτός από τις πολιτικές εκτιμήσεις του για πρόσωπα και πράγματα, έχει θέση, βέβαια, και η συμμετοχή του σε αρκετές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες, άλλες ατελέσφορες, όπως στην παιδεία, άλλες μερικώς επιτυχημένες, όπως για την απόκτηση της ιθαγένειας από τα παιδιά των μεταναστών ή, προδρομικά, για το σύμφωνο συμβίωσης ατόμων του ιδίου φύλου.
Ο συγγραφέας, στο προτελευταίο του κεφάλαιο της μετά το 2009 δεκαετίας της κρίσης, σχολιάζει τη «νομιμοποίηση» της βίας στην πολιτική διαπάλη, περιγράφει κάποιες μεταρρυθμιστικές, ατελέσφορες ξανά, απόπειρες και αφηγείται την εμπλοκή του στις εκλογές του ΚΙΝΑΛ και στις, μάταιες τελικά, ελπίδες που αυτές γέννησαν.
Μετά την αναστοχαστική αναδρομή στις οκτώ τελευταίες δεκαετίες περίπου της ελληνικής ιστορίας, ο Αλιβιζάτος καταλήγει ότι το εγχώριο πλειοψηφικό κοινοβουλευτικό σύστημα οδηγεί προς τα εμπρός την κοινωνία και τη χώρα, όχι όμως γραμμικά και ευθύγραμμα, αλλά με πισωγυρίσματα. Αυτό οφείλεται στην οξύτατη πολιτική αντιπαράθεση μεταξύ των συστημικών κομμάτων διότι το κράτος θεωρείται και καθίσταται λάφυρο. ∆εν αποκλείει δε κάποιο τέτοιο πισωγύρισμα στο κοντινό μέλλον. Ισως η μελαγχολική κατάληξη της προσωπικής αυτής πρόσληψης της εγχώριας ιστορίας από τον Νίκο Αλιβιζάτο να επιτείνει ακόμα περισσότερο τους προβληματισμούς που, ούτως ή άλλως, προκαλεί.