Αναστοχαστική διαδρομή στην ελληνική ιστορία

ΝΙΚΟΣ Κ. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ
Δύο βήµατα µπρος, ένα πίσω
8 + 1 πολυτάραχες δεκαετίες
εκδ. Μεταίχµιο, Αθήνα 2020, σελ. 548

Aνασυστήνει εκείνες τις αστικές ελίτ που αγωνίστηκαν τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα για µια στραµµένη προς την Ευρώπη ελληνική κοινωνία.

«Συνδύαζα την ιστορία, που πάντοτε µε τραβούσε –δηλαδή την  “πολιτική παράµετρο”, µε την ευρύτερη έννοια του όρου– µε τα νοµικά», γράφει ο Νίκος Αλιβιζάτος στο τελευταίο του βιβλίο µε τον τίτλο «∆ύο βήµατα µπρος ένα πίσω», και υπότιτλο «8 + 1 πολυτάραχες δεκαετίες». Και πράγµατι, στο βιβλίο του αυτό, µαζί µε τον νοµικό, προβάλλει και ο ιστορικός, ο οποίος συνοµιλεί µε την ιστορία των τελευταίων εβδοµήντα και πλέον ετών, καταγράφει τους τρόπους πρόσληψής της από τον ίδιο και την όποια συµµετοχή του σ’ αυτήν, και αναστοχάζεται τις αποκρυσταλλώσεις και τα αποτελέσµατά της. Πλοηγός του σ’ αυτό το εγχείρηµα είναι η αυτοβιογράφηση της µέχρι τώρα διαδροµής του, µε την εφαρµογή µιας προσωπικής περιοδολόγησης, κατά την οποία κάθε δεκαετία από τη γέννησή του και µετά, συνιστά ξεχωριστό κεφάλαιο αφήγησης των προσωπικών του σηµαντικών γεγονότων αλλά και των εγχώριων και διεθνών καθοριστικών ιστορικών συµβάντων. Εναρκτήριο έτος της εξιστόρησης είναι το έτος της γέννησής του, το 1949, και στο πρώτο κεφάλαιο ο Αλιβιζάτος καταδύεται στο καταγωγικό του παρελθόν και ανασυστήνει, µέσα από τα πρόσωπα των παππούδων του –καθηγητής της Ιατρικής ο ένας και νοµικός και συνεργάτης του Βενιζέλου ο άλλος– τις αστικές εκείνες ελίτ που αγωνίστηκαν τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα για µια στραµµένη προς την Ευρώπη, µε ό,τι αυτό σηµαίνει, ελληνική κοινωνία. Με το συγκεκριµένο αυτό φορτίο, ο Αλιβιζάτος ιστορεί την ανέλιξη της ζωής του και, συχνά, αφηγείται την κατανόηση κάποιων πραγµάτων και καταστάσεων µε έναν πλάγιο τρόπο, σχεδόν λογοτεχνικό. Ετσι, για παράδειγµα, περιγράφει πώς αντιλαµβάνεται ότι η Ελλάδα είναι µια χώρα διχασµένη όταν βλέπει µια µεγαλοαστή, αλλά αριστερών πεποιθήσεων και αγώνων, θεία του, να είναι πάρα πολύ θλιµµένη κατά την επίσκεψη του Αµερικανού προέδρου Αϊζενχάουερ στην Ελλάδα, κόντρα στο γενικό κλίµα ενθουσιασµού. Την επόµενη δεκαετία, ο Αλιβιζάτος αρχίζει να µυείται στη ζωή, βιώνει τη σχεδόν αρτηριοσκληρωτική δηµοτική και µέση εκπαίδευση στο Πειραµατικό, αλλά, λόγω της µορφωτικής εξωστρέφειας της οικογένειάς του, έρχεται σε επαφή µε τη γαλλική και την αγγλική γλώσσα, διαβάζει πλέον ξένα έντυπα και βλέπει πιο σφαιρικά τον κόσµο. Το πρώτο πολιτικό ερέθισµα έρχεται µε τα Ιουλιανά, για τα οποία παραθέτει και κάποια αποσπάσµατα από τα άκρως επικριτικά άρθρα του σηµαντικού συγγραφέα και θείου του Γιώργου Θεοτοκά. Λίγους µήνες µετά το απριλιανό πραξικόπηµα, ο συγγραφέας βρίσκεται φοιτητής στη Νοµική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Οπως γράφει ο ίδιος, αναδεικνύοντας την ηθική του, δύο γεγονότα επηρέασαν τη µετέπειτα στάση του απέναντι στην αδικία και στην κρατική αντιδηµοκρατική κουλτούρα και πρακτική. Το ένα ήταν η µη εισαγωγή στο πανεπιστήµιο του καλύτερου µαθητή στο φροντιστήριο λόγω των φρονηµάτων του θείου του και το άλλο η δολοφονία του Τσε Γκεβάρα στη Βολιβία. Ο Αλιβιζάτος στη δικτατορία συµµετείχε ενεργά στην Αντίσταση, µε παράνοµη δράση στις γραµµές της ∆ηµοκρατικής Αµυνας και µε φανερή στην Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων. Οταν δε το 1972 πήγε στο Παρίσι για τη συνέχεια των σπουδών του, εντάχθηκε στο ΚΚΕ Εσωτερικού, και µάλιστα στον παράνοµο βραχίονά του, το λεγόµενο «Αντιστήριγµα». Ο συγγραφέας αφηγείται διάφορα περιστατικά από την άµεση εµπλοκή του στην πολιτική τη δεκαετία του 1970, περιγράφει την τότε ενδοκοµµατική σύγκρουση στην ανανεωτική κοµµουνιστική αριστερά, αναδεικνύει τις ελπίδες που γέννησε το ευρωκοµµουνιστικό ρεύµα και το Κοινό Πρόγραµµα της Αριστεράς στη Γαλλία. Επισηµαίνει δε την καταλυτική επίδραση που άσκησε το όνειδος της δικτατορίας για την ένταξή του στην Αριστερά. Παράλληλα, αναφέρεται στους σηµαντικούς ανθρώπους και διανοούµενους που γνώρισε στο Παρίσι, όπως τον Πουλαντζά, τον Σβορώνο, τον ∆εσποτίδη, τον Μάνεση και, βέβαια, στους καθηγητές του στις µεταπτυχιακές του σπουδές, αλλά και σε εκείνους στο πανεπιστήµιο στην Αθήνα, που τον «κατηύθυναν» στο Συνταγµατικό ∆ίκαιο.

Δημόσιος διανοούμενος

Μετά την πτώση της χούντας και την υποστήριξη της διδακτορικής του διατριβής, η δεκαετία που ξεκίνησε το 1979 θα βρει τον Αλιβιζάτο στην Αθήνα, και σε λίγο επιστηµονικό συνεργάτη στη Νοµική Σχολή. Ετσι άρχισε η επί 37 χρόνια πανεπιστηµιακή του διαδροµή που συνδυάστηκε µε την ενεργή δικηγορία. Ολα αυτά τα χρόνια όµως δεν επαναπαύθηκε ποτέ στην ασφάλεια της καθηγητικής και δικηγορικής του ιδιότητας. Αντίθετα, τόσο µε τις θεσµικές αυτές ιδιότητες όσο και ως δηµόσιος διανοούµενος, παρενέβαινε σχεδόν σε όλα τα κρίσιµα ζητήµατα που είχαν σχέση µε τη δηµοκρατική λειτουργία των θεσµών και της κοινωνίας. Στα σχετικά κεφάλαια της αυθιστόρησής του, ο Αλιβιζάτος στέκεται ιδιαίτερα σε κάποιες από τις παρεµβάσεις του, όπως αυτή για την ψήφο Αλευρά το 1985 ή για τη µη αναγραφή του θρησκεύµατος στις ταυτότητες αργότερα, και πιο πρόσφατα στην άµεση εµπλοκή του στη δικαστική µάχη κατά της Χρυσής Αυγής. Αναδεικνύει δε έντονα και µε επιβεβαιωτικά παραδείγµατα την αντίληψή του για έναν «ακτιβισµό στο εσωτερικό των θεσµών», σύµφωνα µε την οποία, µέσω των δικαστηρίων, µπορούν να επέλθουν σηµαντικές θεσµικές και κοινωνικές αλλαγές, και µάλιστα σε θέµατα και καταστάσεις που είναι ταµπού για το πολιτικό σύστηµα. Σθεναρά ακόµα υποστήριξε όσους διώκονταν διότι είχαν διαφορετική άποψη από την κυρίαρχη εθνικολαϊκιστική για το Μακεδονικό τη δεκαετία του 1990. Στην περιοδολογηµένη αυτή αφήγησή του, εκτός από τις πολιτικές εκτιµήσεις του για πρόσωπα και πράγµατα, έχει θέση, βέβαια, και η συµµετοχή του σε αρκετές µεταρρυθµιστικές προσπάθειες, άλλες ατελέσφορες, όπως στην παιδεία, άλλες µερικώς επιτυχηµένες, όπως για την απόκτηση της ιθαγένειας από τα παιδιά των µεταναστών ή, προδροµικά, για το σύµφωνο συµβίωσης ατόµων του ιδίου φύλου.

Ο συγγραφέας, στο προτελευταίο του κεφάλαιο της µετά το 2009 δεκαετίας της κρίσης, σχολιάζει τη «νοµιµοποίηση» της βίας στην πολιτική διαπάλη, περιγράφει κάποιες µεταρρυθµιστικές, ατελέσφορες ξανά, απόπειρες και αφηγείται την εµπλοκή του στις εκλογές του ΚΙΝΑΛ και στις, µάταιες τελικά, ελπίδες που αυτές γέννησαν.

Μετά την αναστοχαστική αναδροµή στις οκτώ τελευταίες δεκαετίες περίπου της ελληνικής ιστορίας, ο Αλιβιζάτος καταλήγει ότι το εγχώριο πλειοψηφικό κοινοβουλευτικό σύστηµα οδηγεί προς τα εµπρός την κοινωνία και τη χώρα, όχι όµως γραµµικά και ευθύγραµµα, αλλά µε πισωγυρίσµατα. Αυτό οφείλεται στην οξύτατη πολιτική αντιπαράθεση µεταξύ των συστηµικών κοµµάτων διότι το κράτος θεωρείται και καθίσταται λάφυρο. ∆εν αποκλείει δε κάποιο τέτοιο πισωγύρισµα στο κοντινό µέλλον. Ισως η µελαγχολική κατάληξη της προσωπικής αυτής πρόσληψης της εγχώριας ιστορίας από τον Νίκο Αλιβιζάτο να επιτείνει ακόµα περισσότερο τους προβληµατισµούς που, ούτως ή άλλως, προκαλεί.