«Ημουν κι εγώ εκεί, και με φίλεψαν ένα πιάτο φακή». Με αυτή τη φράση ξεκινούσε και τελείωνε τα παραμύθια της η γιαγιά του Χρόνη Μπότσογλου για να υποστηρίξει την αλήθεια των ιστοριών της.
Η ίδια φράση εμφανίζεται στα πρώτα λεπτά του ντοκιμαντέρ με τίτλο «Χρόνης Μπότσογλου» του Φρέντυ Βιανέλλη, ως υπότιτλος μιας κινηματογραφικής αναδρομής στη ζωή και στο έργο ενός από τους σημαντικότερους Ελληνες ζωγράφους. Την επαναλαμβάνει στη συνέχεια της ταινίας και ο Μπότσογλου αναφερόμενος στα πειστήρια της αλήθειας μέσα στην τέχνη του –«μια τέχνη που βάζει στο κέντρο της τον άνθρωπο», όπως λέει–, αλλά και στη σχέση αυτού που απεικονίζει και αυτού που απεικονίζεται σε ένα πορτρέτο.
Στοχασμοί ενός καλλιτέχνη
Η κάμερα –εκτός από το τελάρο του ζωγράφου– έχει την ικανότητα να αιχμαλωτίζει τον χρόνο ως ένας ακόμη μάρτυρας στην αναζήτηση της αλήθειας. Το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ, που το CineDoc παρουσιάζει σήμερα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδας, είναι ένας φόρος τιμής στον ζωγράφο που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της σύγχρονης τέχνης στη χώρα μας και έναν από τους κορυφαίους καλλιτέχνες της μεταπολεμικής γενιάς, πρόσωπο-κλειδί για την αναδιοργάνωση της ΑΣΚΤ ως καθηγητής αρχικώς και πρύτανης έως και το 2006.
Ταυτόχρονα όμως είναι μια κινηματογραφικά ενδιαφέρουσα, ευαίσθητη, καλοζυγισμένη προσέγγιση των αναζητήσεων και των στοχασμών ενός καλλιτέχνη που αγωνίστηκε σκληρά για να διαμορφώσει μια προσωπική γλώσσα, κι εντέλει να ανακαλύψει την ταυτότητά του. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1941. Ο πατέρας του, πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία, τον υποστήριξε στην κλίση του προς τη ζωγραφική, τον πήγαινε σε εκθέσεις και του αγόραζε υλικά για να δουλεύει. Του κληροδότησε «το μυστήριο και την εσωτερικότητα που κουβαλούν οι πρόσφυγες, ενθύμια και φωτογραφίες που είναι αιχμάλωτα και ενσωματωμένα στη ζωγραφική του», όπως αναφέρεται στην ταινία. Σπούδασε ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με καθηγητή τον Γιάννη Μόραλη. Το 1970 συνέχισε τις σπουδές του με υποτροφία για δύο χρόνια στην Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού και το 1989 εκλέχθηκε καθηγητής στην ΑΣΚΤ.
«Ενας ζωγράφος είναι ζωγράφος ακόμη κι όταν δεν ζωγραφίζει», έχει πει ο Χρόνης Μπότσογλου. «Ακόμη κι όταν κάνει έρωτα, κι όταν κοιμάται. Οχι γιατί προτιμά χρωματιστά προφυλακτικά ή ονειρεύεται πολύχρωμα όνειρα, αλλά γιατί έμαθε να ζει σπουδάζοντας την τέχνη του, και μέσα από αυτή τη σπουδή του έμαθε της ζωής τα πράγματα».
Ο πατέρας του, πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία, τον υποστήριξε στην κλίση του και του κληροδότησε «το μυστήριο και την εσωτερικότητα που κουβαλούν οι πρόσφυγες».
Η σχέση του ζωγράφου με τον σκηνοθέτη του ντοκιμαντέρ έχει ιστορία δεκαετιών. «Εχουν περάσει 40 χρόνια από την πρώτη μας συνάντηση», λέει ο κ. Βιανέλλης. «Το 1982 τον κινηματογράφησα επί μέρες να δουλεύει ένα έργο – λάδι, παραγγελία. Εκανε κι ένα σχέδιο με μοντέλο εμένα, για να μου εξηγήσει την αναζήτησή του. Αυτό καταγράφηκε στην ταινία “Δυο φίλοι δυο ζωγράφοι”, η οποία προβλήθηκε το 2017 στην γκαλερί Φωταγωγός. Τότε συμφωνήσαμε να μιλήσουμε ξανά για τη δουλειά του».
Το ατελιέ του ζωγράφου
Ηταν και οι δύο συνεπείς στην απόφασή τους και τα γυρίσματα ξεκίνησαν το 2017. Ο κύριος άξονας αυτού του ντοκιμαντέρ εξελίσσεται στο ατελιέ του ζωγράφου. Ο Χρόνης Μπότσογλου σχεδιάζει με το μολύβι του τις πρώτες γραμμές μιας προσωπογραφίας σε λευκό χαρτί. Ο σκηνοθέτης τον παρακολουθεί, καταγράφει τη δημιουργία και, πιάνοντας το νήμα του σχεδίου, ανατρέχει στην εικαστική περιπέτεια της ζωής του καλλιτέχνη. Εργα από τα τελευταία 30 χρόνια, μερικά ξαναδουλεμένα –λάδια, γύψος, ακουαρέλες–, σχολιάζουν εικαστικά τον λόγο. Συνοδοιπόροι σε αυτή τη σπάνια καταγραφή είναι οι ομότεχνοι του Μπότσογλου, Μάκης Θεοφυλακτόπουλος, Γιάννης Ψυχοπαίδης, Γιώργος Χουλιαράς, Τριαντάφυλλος Πατρασκίδης και ο συλλέκτης Σωτήρης Φέλιος. Η αφήγηση προχωράει μέσα από συζητήσεις, εικόνες και ανέκδοτα ηχητικά ντοκουμέντα, με τη βοήθεια αποσπασμάτων από τις προσωπικές σημειώσεις του ζωγράφου και τη σπάνια μαρτυρία της συζύγου του, Ελένης Μπότσογλου. Τα λεγόμενά της φωτίζουν τη διαδρομή του με διαφορετικό τρόπο –βιωματικό, ζωντανό–, αφού έχει σταθεί δίπλα του από τα χρόνια της σπουδής, συντρόφευσε τη ζωή του και επηρέασε το έργο του.
Από τα πιο δυνατά κομμάτια του ντοκιμαντέρ είναι η σχέση του ζωγράφου με τη μητέρα του που έπασχε από άνοια. Η σειρά των έργων –σχέδια και ακουαρέλες– που δημιουργήθηκαν κατά την περίοδο που την επισκεπτόταν χωρίς να μπορούν να μιλήσουν, καταγράφει τη φθορά, τη σιωπή, τη διάλυση του προσώπου, την αναζήτηση της ψυχής στη μορφή. Η ταινία κλείνει με ένα μοναχικό πλάνο, την αγαπημένη γκρίζα πολυθρόνα στην οποία πάντοτε καθόταν ο Χρόνης Μπότσογλου, αδειανή. «Είναι για να τονίσει την απουσία του ζωγράφου που έχει σταματήσει να ζωγραφίζει», λέει ο σκηνοθέτης. Οι τελευταίες εικόνες, το ατελιέ χωρίς τον ζωγράφο, το καβαλέτο χωρίς τελάρο, τα χρώματα αραδιασμένα στον πάγκο, τον φέρνουν κοντά μας έστω κι έτσι.
Μετά την προβολή στο Γαλλικό Ινστιτούτο θα ακολουθήσει συζήτηση. Επόμενη προβολή, στον κινηματογράφο Δαναό, στις 13/2.