Με περίμενε στην πόρτα. Δίπλα στον γιο του, ο οποίος αναρωτιόταν γιατί η Δημοτική Αστυνομία έγραψε μόνο το αυτοκίνητο με την ουκρανική πινακίδα. Ανεβήκαμε στο διαμέρισμα που του παραχώρησε ένας φίλος στο κέντρο του Πειραιά. «Κάνε ησυχία κοιμούνται τα εγγόνια μου», μου είπε. Πήγαμε στην κουζίνα. Ο γιος του, ο Αλέξανδρος Στεπανένκο, μου έφτιαξε τσάι. Το πρωί οι Ρώσοι είχαν βομβαρδίσει την Κουρίνιφκα, τη γειτονιά του, αρχίζει να μου λέει ο κορυφαίος Ουκρανός μεταφραστής από τα ελληνικά, κλασικός φιλόλογος Βασίλι Στεπανένκο. «Ενα χιλιόμετρο από το σπίτι μου έσκασε ο πύραυλος», προσθέτει, ενώ η τηλεόραση στο διπλανό δωμάτιο παίζει τα πλάνα σε πολλοστή επανάληψη από την πρωινή ρωσική επίθεση.
«Ξέραμε ότι ο άνθρωπος είναι τρελός», λέει για τον Πούτιν, «αλλά όχι να πατήσει και τη γη μας». Ο Στεπανένκο εγκατέλειψε το Κίεβο την πρώτη ημέρα της ρωσικής επίθεσης, καθώς το σπίτι του ήταν κοντά στην πρώτη γραμμή, στα βόρεια της πόλης, όπου επιχειρούσαν οι ρωσικές ειδικές δυνάμεις. Ξεκίνησε για το εξοχικό του προς το Βασίλκιβ, νοτιοανατολικά. Είχε πάρει μαζί του τη μισή του οικογένεια και τον Αλέξανδρο με τη σύζυγό του και τα εγγόνια του, όμως οι Ρώσοι άρχισαν να βομβαρδίζουν το γειτονικό αεροδρόμιο. Μετά η οικογένεια διχάστηκε. Συζητούσαν έντονα αν θα έπρεπε να πάνε προς την Πολωνία. Ο γιος του ο Αλέξανδρος, καθώς είχε τρία παιδιά δεν είχε υποχρέωση να παρουσιαστεί στον στρατό, σε αντίθεση με τον μεγάλο του, τον οποίο άφησαν στη δυτική Ουκρανία και μέσω Μολδαβίας ήρθαν στην Ελλάδα με δύο αυτοκίνητα. «Μόνο καλοσύνη συνάντησα στον δρόμο», λέει ο Στεπανένκο. «Η εισβολή μας έκανε όλους Ουκρανούς. Ηδη ο δεύτερος πρόεδρος της χώρας μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, ο Λεονίντ Κούτσμα, συνήθιζε να λέει ότι “η Ουκρανία δεν είναι Ρωσία”».
Η προϊστορία
Και τώρα τι γίνεται; «Η πρώτη μας πρωτεύουσα, το Χάρκοβο, σημαντική πόλη και για τον ρωσικό πολιτισμό βομβαρδίζεται, η Μαριούπολη βομβαρδίζεται επίσης. Με τους Ρώσους είχαμε τα θέματά μας καθώς πολλές ρωσικές ηγεσίες δεν μπορούσαν να δεχθούν ότι έχουμε δική μας ταυτότητα. H Mόσχα ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα, έξι αιώνες μετά το Κίεβο. Υπήρχαν οι Ρους του Κιέβου, Ρωσία όπως την ξέρουμε σήμερα δεν υπήρχε. Με τη Μόσχα οι κάτοικοι του Κιέβου και ολόκληρης της Ουκρανίας είχαν διαχρονικά τα θέματά τους. Η Αικατερίνη η Μεγάλη εξόντωσε τους Κοζάκους του Κουμπάν, ο τσάρος Αλέξανδρος Β΄ απαγόρευσε τη χρήση της ουκρανικής γλώσσας (σ.σ. το 1876 ο τσάρος Αλέξανδρος Β΄ έθεσε εκτός νόμου τα ουκρανικά βιβλία και περιοδικά και απαγόρευσε τη χρήση της γλώσσας στο θέατρο ακόμα και στις μελωδίες που παίζονταν στη διάρκεια θεατρικών έργων). Και οι μπολσεβίκοι δεν έβλεπαν με καλό μάτι τη χρήση της ουκρανικής γλώσσας αλλά και της ουκρανικής ανεξαρτησίας (σ.σ. οι μπολσεβίκοι επιχείρησαν να ανακηρύξουν ανεξάρτητες σοβιετικές δημοκρατίες στο Ντονίετσκ-Κριβόι Ρογκ και στην Οδησσό. Θα ήταν μικροσκοπικές οντότητες, απόλυτα εξαρτημένες από τη Μόσχα). Οταν δεν πέτυχε αυτό το σχέδιο δοκίμασαν να κάνουν πραξικόπημα στο Κίεβο και όταν και αυτό δεν πέτυχε, δημιούργησαν Κεντρική Επιτροπή (Κ.Ε.) του ΚΚΣΕ και σοβιετική κυβέρνηση στο Χάρκοβο, ελεγχόμενη από τη Μόσχα παρότι υπήρχε άλλη Κ.Ε. του ΚΚΣΕ στο Κίεβο. Ελάχιστα από τα μέλη της κυβέρνησης αυτής μιλούσαν την ντόπια γλώσσα, τα ουκρανικά. Συνεπώς τίποτε απ’ όσα βλέπουμε σήμερα δεν είναι κάτι νέο. Εγώ μιλάω ρωσικά διότι έχω ζήσει στη Σοβιετική Ενωση, αλλά τα παιδιά μου μιλούν ουκρανικά και τα εγγόνια μου μαθαίνουν ως δεύτερη γλώσσα τα αγγλικά. Ετσι δεν γίνεται σε ολόκληρο τον κόσμο; Μετά τη δεκαετία του ’30 και αφού η Ουκρανία είχε ανακηρυχθεί και αναγνωρισθεί ως ανεξάρτητο κράτος το 1918 (για να ενταχθεί στη συνέχεια στην ΕΣΣΔ), ήρθε το Χολοντόμορ (σ.σ. στα ουκρανικά σημαίνει θάνατος από πείνα), ο μεγάλος λιμός της δεκαετίας του ’30 (σ.σ. το Κίεβο και το Χάρκοβο έχασαν έναν στους πέντε κατοίκους τους από την πείνα). Επειτα ήρθαν οι Γερμανοί. Σας θυμίζω ότι μπήκαν και βγήκαν από την Ουκρανία με ό,τι σημαίνει αυτό. Στα τρία κύματα του εμφυλίου, της πείνας και του πολέμου χάθηκαν όλοι οι άνδρες ηλικίας 17-32 της χώρας και πολλές γυναίκες».
Καθώς ξετυλίγεται η αφήγηση του Στεπανένκο, χτυπάει το κουδούνι και ξυπνούν τα παιδιά. Τον περασμένο Ιανουάριο, πριν από μόλις δύο μήνες, η χρονογραμμή του στο Facebook έδειχνε τα εγγόνια του στο βουνό, χαρούμενα να παίζουν. Αυτή η ίδια χρονογραμμή περιλαμβάνει ελάχιστες πολιτικές δηλώσεις ή χειρονομίες. Ολόκληρη η ζωή του είναι αφιερωμένη στη γλώσσα, στην οικογένεια, στους φίλους του, στη φύση.
Προσπαθούμε να μιλήσουμε λίγο για την καθημερινότητα στην Ελλάδα που τη γνωρίζει από μία άλλη της όψη, εκείνη του ανέμελου ταξιδιώτη, συνήθως το καλοκαίρι. Γνωρίζει την Ελλάδα από τη σκοπιά της Αίγινας αλλά τώρα είναι σε ένα διαμέρισμα στο κέντρο του Πειραιά και μαζί του βρίσκονται ακόμα πολλοί άνθρωποι που γνωρίζουν τη χώρα μας πολύ λιγότερο.
H Mόσχα ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα, έξι αιώνες μετά το Κίεβο. Υπήρχαν οι Ρους του Κιέβου, Ρωσία όπως την ξέρουμε σήμερα δεν υπήρχε.
Ο Ακης Μπουγάς από τον Ελληνοουκρανικό σύνδεσμο, που παρακολουθεί τη συζήτησή μας, πετάγεται από την καρέκλα του. «Ηρθαν τα ρούχα», λέει. Βγαίνει από το διαμέρισμα και ύστερα από λίγο επιστρέφει με σακούλες. Εχουν παιδικά ρούχα κυρίως. Τα ρούχα είναι το πρώτο που χρειάζονται τα παιδιά. Το σχολείο είναι το δεύτερο καθώς ουδείς γνωρίζει πόσο θα χρειαστεί να μείνουν στη χώρα μας. Ο Μπουγάς και μια σειρά φορέων του Πειραιά έχουν κινητοποιηθεί, αλλά το κράτος με τα υπουργεία Παιδείας και Μετανάστευσης ετοιμάζει ένα σχολείο στο κέντρο της Αθήνας που έως τα μέσα της εβδομάδας επρόκειτο να υποδεχθεί τριάντα παιδιά από την Ουκρανία. Ο Στεπανένκο και οι συγγενείς του μπαίνουν σε αυτή τη βασανιστική ψυχολογική κατάσταση στην οποία δεν ξέρεις πόσο ακριβώς θα μείνεις, αν είσαι τράνζιτ ή για πιο μόνιμα, και κυρίως τι θα αντιμετωπίσεις όταν επιστρέψεις.
«Θα είναι το σπίτι μου εκεί;» λέει για να αποκαλύψει αμέσως μετά ότι ένας από τους λόγους της καθυστέρησης για να πάρουν την απόφαση να φύγουν από την Ουκρανία ήταν η συζήτηση που είχε με τα πεθερικά του γιου του που ήθελαν να γυρίσουν πίσω. «”Μπαίνει η άνοιξη”, μου είπε η συμπεθέρα “και δεν θα φυτεύσουμε τίποτα;”», λέει ο Στεπανένκο και γελάει αμήχανα. Βάζει τις μπότες για να με συνοδεύσει έξω από το διαμέρισμα. Είναι το μοναδικό ζευγάρι παπούτσια που μπόρεσε να πάρει μαζί του. «Θα χρειασθώ κάτι λιγότερο χειμωνιάτικο ή και, γιατί όχι, κάτι καλοκαιρινό;» ρωτάει με ένα πλατύ αφειδώλευτο χαμόγελο σαν να μη συμβαίνει τίποτα.
Ρίτσος, Ελύτης, Κορνάρος
Η συνύπαρξη του Βασίλι Στεπανένκο και της ελληνικής γλώσσας πάει μισόν αιώνα πίσω. Το 1972 μεταφράζει τη «Ρωμιοσύνη» του Ρίτσου και ακολουθεί ο Ελύτης, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Σικελιανός. Επειτα πέφτει στα χέρια του ο Καζαντζάκης. Αλλά κάπου ανάμεσα ανακαλύπτει τον «Ερωτόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου. Ο επισκέπτης υπόσχεται να του στείλει μία πλήρη έκδοση του ποιήματος. Ο Στεπανένκο περιμένει δεκαετίες. Το 2014 έρχεται στην Ελλάδα για να παραστεί στα εγκαίνια μιας πλατείας προς τιμήν του εθνικού ποιητή της Ουκρανίας Τάρας Σεφτσένκο («θάψτε με όταν πεθάνω στην αγαπημένη μου Ουκρανία»). Ο Στεπανένκο έρχεται ως διευθυντής του μεγαλύτερου εκδοτικού οίκου της Ουκρανίας. Λέγεται «Βέσελκα» (ουράνιο τόξο). Τότε, στην εκδήλωση, κάθεται μετά σε ένα στέκι στο λιμάνι του Πειραιά με τον Ακη Μπουγά. Του εκμυστηρεύεται ότι θέλει να μεταφράσει τον «Ερωτόκριτο» και θέλει να πάει για τον σκοπό αυτό στην Κρήτη για να απομονωθεί και να βοηθηθεί εμπνεόμενος από την ατμόσφαιρα του νησιού.
Ο συνομιλητής του τού κάνει μια αντιπρόταση με… ελληνική πονηριά. Του λέει ότι ο Καζαντζάκης έγραψε τα σημαντικότερα έργα του στα δέκα χρόνια που έζησε απομονωμένος στην Αίγινα. Ο Μπουγάς παραχωρεί στον Στεπανένκο ένα σπίτι στην Αίγινα. «Σε δύο καλοκαίρια μετέφρασα από 5.000 στίχους. Την πρώτη έκδοση μου τη χρηματοδότησε ο Ακης. Το 2016 εκδίδεται και η δεύτερη έκδοση και το βιβλίο κερδίζει το κρατικό βραβείο λογοτεχνίας της Ουκρανίας. Τα ουκρανικά είναι η πέμπτη γλώσσα στην οποία μεταφράζεται ο Ερωτόκριτος (οι άλλες είναι αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά και τουρκικά). «Η μετάφραση του “Ερωτόκριτου” δεν είναι απλή υπόθεση όταν πρέπει να σεβαστείς το πρωτότυπο κείμενο χωρίς να θέλεις να το μεταγράψεις απλά. Υπάρχει ο τεράστιος πλούτος του ελληνικού λεξιλογίου, η ιδιομορφία της παλιάς κρητικής διαλέκτου, στην οποία γράφτηκε το έργο, ο ιαμβικός 15σύλλαβος και φυσικά η ύπαρξη άρθρων (σ.σ. η ουκρανική γλώσσα δεν έχει άρθρα). Πρέπει να αναδείξεις τις αισθητικές και γλωσσικές αξίες που περιέχει το ποίημα και να καταλάβεις τα διλήμματα ενός άλλου ποιητή».
Mε τον «Ερωτόκριτο» του ανοίγει η όρεξη και αποφασίζει να προχωρήσει στη μετάφραση του «Διγενή Ακρίτα». «Η “άκρη” και η λέξη “κράι” στο πρώτο συνθετικό του ονόματος της χώρας μου δεν είναι απλά σχεδόν σύνηχες αλλά και έχουν το ίδιο νόημα: όριο, σύνορο. Δεν έχει σημασία αν η μία άκρη βρίσκεται στη Συρία και η άλλη στην ανατολικοευρωπαϊκή πεδιάδα. Ο “Διγενής Ακρίτας” είναι το πρώτο έργο της νέας ελληνικής γλώσσας. Οταν αποφάσιζα να το μεταφράσω δεν είχα στο μυαλό μου τον πόλεμο αλλά ότι ο ουκρανικός λαός μοιάζει με τους Ακρίτες. Οι Κοζάκοι ήταν στο σύνορο των Ρους του Κιέβου, είχαν οικογένεια, όπλα, άλογα και μοιάζουν στη φωνή και στην ψυχή με τους Βυζαντινούς Ακρίτες. Δεν έχει εκδοθεί ακόμα και δεν ξέρω αν θα εκδοθεί, αλλά το ελπίζω».