Στο ξεκίνημα του «Μόμπι Ντικ», ο Χέρμαν Μέλβιλ μιλάει για μια λαχτάρα για τη θάλασσα που κρύβεται μέσα σε όλους μας. Λέει πως, αργά ή γρήγορα, λίγο ώς πολύ, ζωντανεύει, και τότε θέλουμε να ακολουθήσουμε το κάλεσμά της και να ταξιδέψουμε μέσα της. Ισως το ίδιο συνέβη πριν από τρία χρόνια και στον φωτογράφο Γιώργο Τατάκη, όταν έφτασε μέχρι το Γιβραλτάρ για να επιβιβαστεί σε ένα ελληνικό φορτηγό πλοίο και να μπαρκάρει πάνω του με προορισμό το Σουέζ της Αιγύπτου.
Εχοντας εστιάσει τα τελευταία χρόνια τον φακό του σχεδόν αποκλειστικά στην εγχώρια λαογραφία, αυτός ο πρώην μηχανικός έχει πλέον καθιερωθεί και διακριθεί παγκοσμίως ως κάποιος με ισχυρό αισθητήριο για το ανθρώπινο πορτρέτο και ένα σχεδόν εμμονικό πάθος για την ένδυση και τις μορφές μέσα από τις οποίες αυτή μπορεί να κωδικοποιήσει τα ήθη, τα έθιμα και την αίσθηση ενός τόπου. Η ασπρόμαυρη λαογραφική του τυπολογία φτιάχνει κάδρα που ξεφεύγουν από τον φωτογραφικό χώρο και εισέρχονται στην ευρύτερη περιοχή της προσωπογραφίας. Στο μεγάλο εγχείρημά του να καταγράψει τις παραδοσιακές φορεσιές της χώρας μας (ένα πρότζεκτ που έχει ονομάσει «Καρυάτις» και στο οποίο έχει πιστά αφοσιωθεί τα τελευταία δύο χρόνια) οι γυναίκες της Καρπάθου φαντάζουν σαν μυθολογικές θεότητες ενώ οι χωριανές της χιώτικης ενδοχώρας σαν ηρωίδες σε κάποιο έπος που γράφεται καθημερινά, όταν ο φακός ανθρωπολόγων-εξερευνητών σαν αυτόν δεν είναι εκεί.
Ο Τατάκης ταξιδεύει ανά την Ελλάδα για να μας μεταφέρει τα πειστήρια ενός θαύματος που, αφανές στους περισσότερους από εμάς, ζει και αναπνέει καθημερινά σε μικρούς θυλάκους της επαρχίας, μακριά από τα αστικά κέντρα και την γκρίζα ενδυματολογική τους ομοιογένεια. Απ’ άκρη σ’ άκρη στη χώρα, όποιες και αν είναι οι παραλλαγές στις τοπικές τελετουργίες, θέλει με τις εικόνες του να μας δείξει πως υπάρχουν κοινά χρώματα. «Βρίσκει κανείς ομοιότητες ακόμα και ανάμεσα σε διονυσιακά και χριστιανικά μας έθιμα, και αυτό συμβαίνει επειδή οι άνθρωποι πάντα είναι άνθρωποι, με παρόμοιες ευαισθησίες και ανάγκες. Η δουλειά μου αποπειράται να αποτυπώσει την ικανότητα των ανθρώπων να έρχονται κοντά παρά τις διαφορές τους», θα πει ο ίδιος.
Παρόμοια συμπεράσματα φαίνεται πως αποκομίζει και κατά τη θαλασσινή εμπειρία του ανάμεσα στο Στενό του Γιβραλτάρ και στη διώρυγα του Σουέζ, ζώντας ανάμεσα σε ένα πλήρωμα αποτελούμενο σχεδόν αποκλειστικά από Ουκρανούς και Ρώσους. Μαζί τους κάνει ένα μόνο κομμάτι του συνολικού ταξιδιού του φορτηγού, που είχε ξεκινήσει από τη Νέα Ορλεάνη (όπου φορτώθηκαν στους επτά αποθηκευτικούς χώρους του σπόροι σόγιας) με τελικό προορισμό το Πακιστάν. «Αν πετούσα μια πέτρα με όλη μου τη δύναμη από τη γέφυρα, δεν νομίζω ότι θα κατάφερνα να φτάσω έως την τρίτη αποθήκη. Η συνολική χωρητικότητα του πλοίου είναι ογδόντα πέντε χιλιάδες τόνοι, και τώρα μεταφέρουμε εβδομήντα δύο χιλιάδες» γράφει, εντυπωσιασμένος από τα μεγέθη του πλωτού γίγαντα, σε ένα προσωπικό ημερολόγιο που κρατάει καθημερινά εν πλω. Η περιγραφή ρουφάει τον αναγνώστη και τον μεταφέρει πάνω σε καταστρώματα, μέσα σε μηχανοστάσια και καμπίνες και κάτω από φινιστρίνια, που όλα τους γίνονται μια απροβάριστη θεατρική σκηνή για να παίξουν αυτοί οι Ρώσοι και Ουκρανοί ένα λιγομίλητο ναυτικό έργο σε εννιά μικρές πράξεις – όσες και οι ημέρες του ταξιδιού. Η λεκτική καταγραφή του Τατάκη, χιουμοριστική, αυτοσαρκαστική, συχνά φιλοσοφική και διορατική και πάντοτε πλούσια σε ανθρώπινα πορτρέτα, σε κάνει να συμπεραίνεις πως δεν ήταν μόνο τα κλικ της μηχανής του που έφτιαξαν μια ιστορία πάνω από τη Μεσόγειο, αλλά και η πένα του.
Η περιγραφή ρουφάει τον αναγνώστη και τον μεταφέρει πάνω σε καταστρώματα, μέσα σε μηχανοστάσια και καμπίνες και κάτω από φινιστρίνια.
Ομως, ο πρώτιστος στόχος του ήταν να μπουν σε εικόνες οι χαρακτήρες, το πλήρωμα, οι ρόλοι, οι σκέψεις και οι ανησυχίες του. Αυτή η συλλογική ναυτιλιακή προσωπογραφία (που από το πλούσιο σώμα των περίπου εκατό τελικών εικόνων της, κάνουμε εδώ μια μικρή μόνο επιλογή) φαίνεται πως μοιράζεται έναν κοινό στοχασμό με την «Καρυάτιδα»: και στα δύο πρότζεκτ οι φορεσιές (που τώρα γίνονται «στολές») είναι φετίχ και σύμβολα που προδίδουν ρόλους και ταυτότητες, ενώ ταυτόχρονα τα κύματα της θάλασσας, όπως συμβαίνει στην «Καρυάτιδα» με τις τοπικές μυθολογίες, ενώνουν τους ανθρώπους. Μέσα στα σπλάχνα του καραβιού, πάνω από τη μεγάλη Μεσόγειο, ο Αντόν από τη Ρωσία που έχει υπηρετήσει σε πυρηνικό παγοθραυστικό και κατοικεί κατά μήκος του ποταμού Βόλγα, είναι φτιαγμένος από τα ίδια υλικά με τον Αντονι από την Ουκρανία, που «έχει κούρεμα α λα Μπιτλς» και έχει μόλις ξεκινήσει, μέσα στη μικρή του καμπίνα, να ζωγραφίζει (ή να «προσπαθεί να ζωγραφίσει», όπως, πειράζοντάς τον, λέει ο Ρώσος συνάδελφός του). Το πλήρωμα, στα πορτρέτα που έφτιαξε ο Τατάκης, αποτυπώνεται μυθικό και, ενώ οι πιο πολλές σκηνές είναι σκηνοθετημένες, μοιάζουν φυσικές. Κοιτώντας τες, αν και ξέρουμε ότι κάποιος έχει δεχθεί τις υποδείξεις του φωτογράφου για να καθίσει σε δεδομένο σημείο και να πάρει συγκεκριμένη πόζα, τελικά ξεχνάμε πως πίσω από αυτό που βλέπουμε υπάρχει διαδικασία, επιτήδευση και πρόθεση. Η κατά τα άλλα σιωπηλή καθημερινότητα του πληρώματος, μέσα στη ματιά του φωτογράφου-σκηνοθέτη, γίνεται, έστω και για μια στιγμή, κάτι φαντασμαγορικά θρυλικό. Ο κάθε ένας από αυτούς τους Ρώσους και Ουκρανούς ακτινοβολεί σαν ένας άγνωστος άγιος της θάλασσας, ενώ ο ίδιος ο φωτογράφος αποκτά με τη σειρά του μια δική του αίγλη μέσα στη μικρή πλωτή κοινωνία, ίσως επειδή, όπως σημειώνει ο ίδιος, θυμίζοντας κάποια λόγια του Βαν Γκογκ: «Οι ναυτικοί έχουν σε εκτίμηση αυτούς που κάνουν καλά πορτρέτα, γιατί τα θέλουν για τις γυναίκες τους στη στεριά».
Ο νυχτερινός ουρανός
Είναι όμως και οι αιχμηρές στιγμές που η σκοπιά του φωτογράφου ταξιδεύει πέρα από τις μονάδες και τους χαρακτήρες και πηγαίνει προς το συλλογικό και το οικουμενικό. Σε κάποιο σημείο του ημερολογίου κάνει συλλογισμούς αγναντεύοντας, αναπόφευκτα, τον νυχτερινό ουρανό: «Βλέποντας όλα αυτά τα αστέρια με τέτοια διαύγεια, μου φάνηκε φυσικό που οι παλιοί ναυτικοί μπορούσαν να βρουν τη θέση τους και την κατεύθυνσή τους με αυτά. Είναι σαν να έχεις ένα χάρτη συνεχώς πάνω από το κεφάλι σου. Δεν μπορούσες πια να βρεις την παραμικρή σπιθαμή ουρανού που να μην είναι ντυμένη με άστρα», γράφει κάπου, ενώ αλλού συλλογίζεται κάτι εξίσου αναπόφευκτο, όντας σε πολυήμερο πλου μαζί με πλήρωμα από δύο χώρες της πρώην ΕΣΣΔ: «Χθες το απόγευμα συζητούσαμε για τον κομμουνισμό στην Ρωσία με τον πρώτο αξιωματικό. Απ’ ό,τι φαίνεται, οι σημερινοί Ρώσοι προτιμούν τον καπιταλισμό. “Ο κομμουνισμός πάει”, μου είπε, “τελείωσε και δεν ξανάρχεται”. Προσπαθώντας να κάνω λίγο τον δικηγόρο του διαβόλου, παρατήρησα ότι ίσως η ιδέα του κομμουνισμού per se να μην είναι και τόσο άσχημη. “Τα ιδεώδη πολιτεύματα”, με διέκοψε, “χρειάζονται ιδανικούς ανθρώπους – και κάτι τέτοιο δεν υπάρχει”».
@ tatakis.com
