HANNAH ARENDT
Τρεις συζητήσεις
μτφρ.: Γιώργος Στεφανίδης επίμετρο: ∆ημήτρης Μαρκόπουλος
εκδ:. Μάγμα, σελ. 168
Τρεις συνεντεύξεις βιογραφούν τη σπουδαία Γερμανοεβραία διανοήτρια.
Τι αποκομίζει κανείς σήμερα, τι κρατάει –όταν τόσα έργα της έχουν επανεκδοθεί ή μεταφραστεί στα ελληνικά– από την ανάγνωση τριών συνεντεύξεων της Χάνα Αρεντ (1906-1975), οι οποίες δόθηκαν την τελευταία δεκαετία της ζωής της στη γερμανική και γαλλική ραδιοτηλεόραση;
Κατ’ αρχάς, βλέπει την πιο καθημερινή και συναισθηματική πλευρά της Γερμανοεβραίας διανοήτριας, που σε αυτές τις «Τρεις συζητήσεις» εκφέρει ένα λόγο πιο προσιτό από εκείνο των βιβλίων της, εμπλουτισμένο με βιογραφικές αφηγήσεις: τα παιδικά χρόνια στη μεσοπολεμική Γερμανία, η όχι και τόσο εβραϊκή ανατροφή, οι σπουδές πλάι στον Καρλ Γιάσπερς, η έμπνευση και οι αποστάσεις από τον σιωνισμό, ο ακτιβισμός, η μετανάστευση, η μέρα που έμαθε για το Αουσβιτς, η κριτική στην ηγεσία της εβραϊκής διασποράς (αλλά και ζητήματα αμερικανικής μεταπολεμικής επικαιρότητας, όπως το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ), αναφέρονται εδώ λιγότερο ή περισσότερο διεξοδικά.
Κυρίως, όμως, είναι εκείνα τα σημεία όπου η Αρεντ σχολιάζει το δημοφιλέστερο ίσως έργο της, το περίφημο «Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ – Εκθεση για την κοινοτοπία του κακού» (εκδ. Νησίδες), τα οποία παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Εχοντας ήδη δεχτεί κατηγορίες περί σχετικοποίησης του απόλυτου κακού μέσα από την περιγραφή του Αντολφ Αϊχμαν ως ενός ανθρώπου εν πολλοίς ανεύθυνου, που απλώς οργάνωσε πειθήνια το Ολοκαύτωμα, η Αρεντ απαντάει στις σχετικές ερωτήσεις ενισχύοντας το επιχείρημά της: «Ο Αϊχμαν ήθελε απλώς να συμπράξει· να ακολουθήσει το ρεύμα. Η θέληση να συμπράξει και να ακολουθήσει το ρεύμα αρκούσε για να καταστήσει δυνατά τα στυγερότερα εγκλήματα», λέει σε ένα σημείο της δεύτερης συνέντευξης, λίγο προτού υπονοήσει τη μοναδικότητα του Ολοκαυτώματος με τη διευκρίνιση ότι «υπάρχει η πεποίθηση πως ό,τι είναι ρηχό [banal] είναι και συνηθισμένο. Δεν υποστήριξα ποτέ κάτι τέτοιο. Σε καμία περίπτωση δεν εννοούσα ότι ο Αϊχμαν βρίσκεται ανάμεσά μας, ότι ο καθένας μας κρύβει μέσα του τον Αϊχμαν και ένας θεός ξέρει τι άλλο – ούτε κατά διάνοια!».
Αισθάνεται πάντως κανείς μια γλυκόπικρη αποδοχή για τα ανθρώπινα, όταν η Αρεντ αποφεύγει να συμπεριλάβει ονομαστικά τον Μάρτιν Χάιντεγκερ (με τον οποίο είχε σχέση ακαδημαϊκή, συναδελφική, ερωτική) στους Γερμανούς διανοουμένους που γοητεύτηκαν από τον ναζισμό: «Οι άνθρωποι παγιδεύτηκαν από τις ίδιες τους τις ιδέες», αρκείται να πει. Εστω κι έτσι, ελάχιστη από την υπευθυνότητα σκέψης και πράξης, που τόσο υπερασπιζόταν, φαίνεται να χάνει εδώ – το πληρέστατο επίμετρο των «Τριών συζητήσεων», διά χειρός Δημήτρη Μαρκόπουλου, υπερασπίζεται επιτυχώς τη συνοχή του έργου της.
Στο κάτω κάτω, η κατανόηση ήταν και ο δικός της σκοπός: «…οι άνδρες επιθυμούν πάντα και διακαώς να επιβάλλονται», επισημαίνει κάπου. «Με ρωτάτε αν θέλω να ασκώ επιρροή. Οχι, θέλω απλώς να κατανοώ. Αν οι αναγνώστες καταφέρουν να κατανοήσουν όπως εγώ, τότε αισθάνομαι ότι εκπλήρωσα την αποστολή μου».
