Στις 6 Αυγούστου 1965, ακριβώς 20 χρόνια μετά την καταστροφή της Χιροσίμα, ο Κικούτζι Καουάντα εξέδωσε το εμβληματικό φωτογραφικό βιβλίο του «Chizu» (The Map – Ο χάρτης), μια συγκλονιστική δήλωση για τις βαθιές επιπτώσεις των πυρηνικών βομβαρδισμών στην Ιαπωνία. Το βιβλίο έγινε πρότυπο photobook καταρχάς για τους ομοτέχνους του, και στην πορεία των χρόνων ένας μύθος για την τέχνη της φωτογραφίας – η πρώτη έκδοση είναι θησαυρός δυσεύρετος, όσο για το κουτί που περιέχει την ανατύπωση του 2017 [Chizu (The Map) reprint edition] κοστίζει περίπου 500 ευρώ.
Ο Καουάντα γεννήθηκε το 1933, εκπρόσωπος μιας γενιάς που τα μέλη της, στα χρόνια του πολέμου, ήταν αρκετά μεγάλα ώστε να αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα, δεν συμμετείχαν όμως ενεργά. Τα αγόρια που γεννήθηκαν στην Ιαπωνία κατά τη δεκαετία του ’30 λόγω ηλικίας δεν στρατολογήθηκαν, και έτσι δεν πήραν μέρος ούτε στις τελευταίες μάχες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο ο Καουάντα μεγάλωσε στην επαρχία Ιμπαράκι, εκεί όπου υλοποιήθηκε το περίφημο Προπαρασκευαστικό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Χειριστών του Αυτοκρατορικού Ναυτικού της Ιαπωνίας (γνωστό ως Yokaren) κατά τη διάρκεια του πολέμου. Υπάρχουν πολλές αφηγήσεις από πρώην κατοίκους της περιοχής για αερομαχίες, και άλλοι θυμούνται ότι περπατούσαν πολλά χιλιόμετρα για να δουν από κοντά ένα αεροπλάνο που είχε καταρριφθεί και τον αιχμάλωτο πιλότο του.
O ίδιος ήταν από τους τυχερούς που επιβίωσαν των βομβαρδισμών. Ζούσε σε μια πόλη που δεν καταστράφηκε ολοσχερώς, ωστόσο, όπως και τα περισσότερα συνομήλικά του αγόρια, πίστευε στην προπαγάνδα του ιαπωνικού μιλιταρισμού: Αυτός ήταν ένας δίκαιος πόλεμος και η Ιαπωνία θα κέρδιζε, τους έλεγαν. Οταν όλα τελείωσαν, εκείνος επέζησε. Μέχρι να φθάσει η στιγμή της δημιουργίας του έργου του, μπορούσε πλέον να καταλάβει ότι οποιαδήποτε πολιτική στάση απέναντι σε τέτοια φοβερά ιστορικά γεγονότα είναι γεμάτη αντιφάσεις. Ο Καουάντα αναφερόμενος στο «Chizu» δεν μίλησε ποτέ για το τραύμα του πολέμου που ενδεχομένως τον ώθησε να ασχοληθεί με το θέμα.
Προσωπικό χρέος
Μπορεί όμως να μην υπάρχει ουσιαστική σύνδεση ανάμεσα στο βιβλίο και τις εμπειρίες του δημιουργού του; Οι πιο κοντινοί συνεργάτες του φωτογράφου υποστηρίζουν πως με τη συγκεκριμένη καλλιτεχνική δουλειά απέδωσε ένα προσωπικό χρέος του απέναντι στα γεγονότα: Παρότι ο ίδιος σώθηκε, αν η τραγωδία της Χιροσίμα δεν είχε συμβεί, ο «Χάρτης» δεν θα είχε υπάρξει ποτέ.
Το βιβλίο «Chizu» (The Map – Ο χάρτης) έγινε πρότυπο photobook καταρχάς για τους ομοτέχνους του, και στην πορεία των χρόνων ένας μύθος για την τέχνη της φωτογραφίας.
Ο 89χρονος σήμερα Καουάντα θεωρείται ένας από τους πιο αξιόλογους Ιάπωνες φωτογράφους της εποχής μας. Υπήρξε συνιδρυτής της διάσημης και σημαντικής φωτογραφικής ομάδας Vivo, που δημιουργήθηκε στο Τόκιο το 1959 μαζί με τους Ακίρα Σάτο, Ικα Ναραχάρα, Σομέι Τομάτσου, μια κολεκτίβα που κατά τους κριτικούς έσπασε τις παραδόσεις του φωτορεπορτάζ και της φωτογραφίας τοπίου οδηγώντας το είδος σε μια πιο πειραματική μορφή. Επισκέφθηκε για πρώτη φορά τη Χιροσίμα το 1958 και επέστρεψε στην κατεστραμμένη πόλη επανειλημμένως τα επόμενα χρόνια για να δημιουργήσει τη συγκεκριμένη σειρά φωτογραφιών, οι οποίες συνθέτουν μια περίπλοκη και ουσιαστική αφήγηση για τις συνέπειες που είχε η ρίψη της ατομικής βόμβας για τη χώρα του. Οι φωτογραφίες στον «Χάρτη» δεν εξερευνούν μόνο τα φυσικά ίχνη που άφησε πίσω της η καταστροφή, αλλά και τις ψυχολογικές επιπτώσεις που καταγράφονται στη ζωή των ανθρώπων. Δημιουργώντας οπτικές μεταφορές οι φωτογραφίες εγείρουν ερωτήματα όχι μόνο για την ταυτότητα και τον ρόλο της Ιαπωνίας κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και για την πολιτισμική αναταραχή που προκλήθηκε στη συνέχεια εξαιτίας της αμερικανικής κατοχής στη χώρα.
Για τη δημιουργία του συγκεκριμένου βιβλίου, ο φωτογράφος συνεργάστηκε με τον πρωτοπόρο γραφίστα και συνομήλικό του Σουγιούρα Kοχέι, και μαζί έφτιαξαν μια έκδοση στην οποία η πολυεπίπεδη αλληλουχία των εικόνων αναγκάζει τον θεατή να συλλογιστεί πάνω στην Ιστορία: να «δει» πρώτα την ατομική έκρηξη και μετά τη μακρά κληρονομιά της. Από το εξώφυλλο ακόμη ο στόχος της έκδοσης γίνεται φανερός. Κάτω από τον τίτλο αναγράφεται η φράση: «Φτάσαμε σε μια εποχή που ζούμε χωρίς θάρρος, φιλοδοξίες, πράξεις, ούτε καν όμορφες αναμνήσεις. Πού είναι ο χάρτης μας σήμερα, το όραμά μας, η λαμπρή μας τάξη;».
Το βασικό κείμενο του βιβλίου γράφτηκε από τον νομπελίστα συγγραφέα Κενζαμπούρο Οε – μέλος κι αυτός της ιαπωνικής γενιάς του ’30. Στο εσωτερικό, τυπωμένο σε ξεχωριστό φύλλο, υπάρχει ένα δίγλωσσο ποίημα που εξηγεί τον τίτλο της έκδοσης. Η πρώτη στροφή λέει: «… Είδα έναν χάρτη κοντά στα πληγωμένα μάτια μου./ Ενώ δεν ήταν παρά ένα μικρό κομμάτι γης λερωμένο με ορυκτέλαιο/, μου φάνηκε πραγματικά σαν ένας χάρτης του κόσμου/ γεμάτος βία, όπου επρόκειτο να ζήσω από εδώ και εμπρός».
Εργο τέχνης
Εντέλει το βιβλίο σχετίζεται τόσο με τη φωτογραφία όσο και με τη λογοτεχνία, ένα έργο τέχνης καθεαυτό που δεν αποσκοπεί απλώς στην καταγραφή της πραγματικότητας, αλλά στον στοχαστικό καλλιτεχνικό σχολιασμό της. Από τη δεκαετία του ’60 τα φωτογραφικά λευκώματα (photοbooks) υπήρξαν για τους Ιάπωνες φωτογράφους το βασικό μέσο για να παρουσιάσουν τη δουλειά τους. Με εξαίρεση λίγες γκαλερί και κάποιους συλλέκτες, μόνο χάρη στα λευκώματα μπόρεσαν αυτοί οι καλλιτέχνες να δείξουν τις εικόνες τους στο κοινό και να τις κυκλοφορήσουν ευρέως. Ανάμεσα στα ιαπωνικά φωτογραφικά βιβλία, ο «Χάρτης» κατέχει εξαιρετική θέση. Εχει επαινεθεί πολλές φορές από τους κριτικούς, και θεωρείται ένα από τα τέσσερα λευκώματα που αποτελούν τα πιο σημαντικά μνημεία της φωτογραφίας πάνω στην ιαπωνική ιστορία του εικοστού αιώνα. Ειδικά ως προς τη μορφή του πρόκειται για το απόλυτο photobook, ένα αντικείμενο που συνδυάζει την τυπική ιαπωνική εκλεπτυσμένη φροντίδα για την τέχνη της συσκευασίας με την εντυπωσιακή φωτογραφία, το κείμενο και την τυπογραφία. Κανένα φωτογραφικό άλμπουμ δεν ήταν πιο επιτυχημένο στον συνδυασμό της γραφιστικής με τη σύνθετη φωτογραφική αφήγηση, υποστηρίζουν.
Αυτόν τον μήνα, λίγες ημέρες πριν κλείσουν ακριβώς 77 χρόνια από την ημέρα της ρίψης της βόμβας στη Χιροσίμα, το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης (MFA) ανακοίνωσε την απόκτηση των 87 φωτογραφιών του βιβλίου καθώς και των αρνητικών τους – και μαζί τους σημαντικό αρχειακό υλικό της έκδοσης με προσωπικές σημειώσεις του φωτογράφου κι ένα σπάνιο αντίτυπο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου.
«Είμαστε ευτυχείς που ο Κικούτζι Καουάντα επέλεξε το MFA για να στεγάσει αυτό το μνημειώδες έργο», δήλωσαν οι εκπρόσωποι του μουσείου. Τα πρόσφατα αποκτηθέντα έργα ενώνονται με τέσσερα άλλα του ίδιου καλλιτέχνη που βρίσκονται ήδη στη συλλογή του MFA, συμπεριλαμβανομένων δύο πτυσσόμενων οθονών που κατασκευάστηκαν το 2017 για να ενσωματώσουν σε νέα παρουσίαση αρκετές από τις εικόνες του «Χάρτη» – γεγονός που δείχνει τη συνεχή πρακτική του φωτογράφου να επανερμηνεύει την προηγούμενη δουλειά του.
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr