«Η μετάφραση είναι ένας αγώνας, στον οποίο μπαίνεις γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι θα βγεις ηττημένος. Ακόμη κι αν το εγχείρημα στεφθεί από (την όποια) επιτυχία, οι απώλειες είναι δεδομένες, κι εσύ αντιμέτωπος με τα όριά σου: δεν γίνεται να κατακτήσεις ολοκληρωτικά το πρωτότυπο. Και πόσο μάλλον για τη μετάφραση αρχαίου κειμένου: ακόμη κι αν μπορείς να προσπελάσεις τη σημασία των λέξεων, στερείσαι την “εμπειρία” τους: το χρώμα, τον ήχο τους, τους συνειρμούς, τις αντηχήσεις, όλα όσα συνθέτουν την ιδιαίτερη ζωή και δύναμή τους. Ακόμη περισσότερο για κείμενα του αρχαίου δράματος, “βουβά” για μας, καθώς η παραστασιακή εκφορά τους έχει οριστικά χαθεί». Η μεταφράστρια Παναγιώτα Πανταζή μιλάει στην «Κ» με πάθος για το μεταφραστικό της έργο – από τα αγγλικά, τα γαλλικά και τα αρχαία ελληνικά. Φέτος έκανε τη μετάφραση της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι» του Ευριπίδη, που παρουσιάζεται σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη.
«Πρόκειται για κείμενα, που φτάνουν σ’ εμάς ήδη διαμεσολαβημένα, από όσους, μέσα στους αιώνες, τα κατέγραψαν, τα αντέγραψαν, τα “διόρθωσαν”, τα αποκατέστησαν, τα σχολίασαν και τα ερμήνευσαν», προσθέτει, επισημαίνοντας πως μία μετάφραση μπορεί να ολοκληρωθεί από πέντε μήνες έως και σε πέντε χρόνια. «Καλείσαι να δώσεις φωνή στο κείμενο… γνωρίζοντας ότι, όσο αληθεύει πως αν δεν υπήρχαν οι προθεσμίες παράδοσης καμιά μετάφραση δεν θα τέλειωνε ποτέ, άλλο τόσο αληθεύει ότι οι μεταφράσεις έχουν ημερομηνία λήξης. Ασφαλώς και υπάρχουν μεταφράσεις που αντέχουν στον χρόνο –εμβληματικές, όπως ο “Ματωμένος Γάμος” του Γκάτσου για παράδειγμα–, όμως συνήθως η μοίρα τους είναι να ξεπερνιούνται. Αλλάζει η γλώσσα, αλλάζει ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το χιούμορ, η ποίηση, αλλάζει το ίδιο το θέατρο», λέει.
Μιλώντας για τη μετάφραση της «Ιφιγένειας» η κ. Πανταζή διευρύνει τη συζήτηση για τις δυσκολίες απόδοσης του αρχαίου δράματος. «Εχεις μπροστά σου τρία μέτωπα. Το πρώτο, είναι η γλώσσα του πρωτοτύπου. Αυτό σίγουρα προϋποθέτει τριβή με την αρχαία γλώσσα και γραμματεία. Σήμερα διαθέτουμε ικανά εργαλεία για να πλοηγηθούμε σ’ αυτό το περιβάλλον. Το δεύτερο μέτωπο είναι η γλώσσα του μεταφράσματος, η δική σου. Το πιο αμείλικτο πεδίο, όχι μόνο επειδή αποτελεί το πεδίο της δικής σου “έκθεσης”.
Ομως ούτε εδώ είσαι μόνος. Εχεις συμμάχους όλους όσοι δοκιμάστηκαν στο αρχαίο δράμα, τους τρόπους με τους οποίους αναμετρήθηκαν με τα προβλήματα, τις αναλογίες που επινόησαν, τις λύσεις που έδωσαν, ακόμη και την παράδοση που δημιούργησαν. Για παράδειγμα, ο σολωμικός στίχος “γλυκιά η ζωή κι ο θάνατος μαυρίλα” στην ικεσία της Ιφιγένειας τείνει να γίνει παράδοση. Την ακολούθησα, γιατί δεν βρίσκω πιο ιδανική απόδοση – και για το παιχνίδι της διακειμενικότητας. Το τρίτο είναι το μέτωπο του θεάτρου, που θέτει τις δικές του απαιτήσεις. Επιπλέον, όταν μεταφράζεις για συγκεκριμένη παράσταση, η μετάφραση δεν μπορεί παρά να διαμορφώνεται σε στενή συνάφεια με τους όρους της σκηνοθεσίας. Κάθε σκηνοθετική προσέγγιση δικαιούται τη δική της μετάφραση», σημειώνει.
Η κ. Πανταζή αποφοίτησε από το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ παρακολούθησε το διετές πρόγραμμα του Κέντρου Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Γαλλικού Ινστιτούτου με δασκάλους, μεταξύ άλλων, τον Τίτο Πατρίκιο, τον Ανδρέα Στάικο, τη Χρύσα Προκοπάκη, τον Στρατή Πασχάλη. Είναι από τις ελάχιστες γυναίκες μεταφράστριες –μαζί μετρήσαμε τρεις, χωρίς τη βεβαιότητα πως ξεχνούμε κάποια– έργου της αρχαίας ελληνικής δραματουργίας που παρουσιάζεται στην Επίδαυρο. «Μεταφράζοντας την “Ιφιγένεια”, συνειδητοποίησα ότι μπορώ αυτόματα να κατονομάσω δεκάδες μεταφραστές αρχαίου δράματος, αλλά ελάχιστες μεταφράστριες. Ισως γιατί ο ρόλος των γυναικών μέσα στην ελληνική κοινωνία είναι πιο σύνθετος και άρα ελάχιστες μπορούν να αφιερωθούν αποκλειστικά στη μετάφραση. Οπως λέει, «η μετάφραση θέλει αφοσίωση και δύσκολα βιοπορίζεσαι μόνο με αυτή».