Για σχεδόν 30 χρόνια οι Δίδυμοι Πύργοι αποτελούσαν ορόσημα του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου (ΠΚΕ) στη Νέα Υόρκη. Μέχρι τη μέρα που οι τρομοκράτες της Αλ Κάιντα «έριξαν» δύο αεροσκάφη πάνω τους. Μέσα σε λίγη ώρα οι πύργοι κατέρρευσαν και τη θέση τους πήραν χιλιάδες νεκροί και τεράστιοι όγκοι από χαλάσματα. Η 11η Σεπτεμβρίου 2001 μετέτρεψε αυτό που κάποτε σηματοδοτούσε την οικονομική ισχύ της Νέας Υόρκης, σε μια άμορφη μάζα.
«Θα ξαναχτίσουμε. Θα βγούμε από αυτό ισχυρότεροι από πριν, πολιτικά ισχυρότεροι, οικονομικά ισχυρότεροι», δήλωσε την ημέρα της επίθεσης ο τότε δήμαρχος της Νέας Υόρκης Ρούντι Τζουλιάνι. Επρεπε όμως να περάσουν τέσσερα χρόνια μέχρι να ξεκινήσουν οι εργασίες στο «σημείο μηδέν» και δέκα μέχρι να παραδοθεί το μνημείο.
Ο λόγος της καθυστέρησης είχε να κάνει σε σημαντικό βαθμό με τη διπλή ανάγκη ανοικοδόμησης του εμπορικού κέντρου και τιμής της μνήμης των θυμάτων. Σ’ αυτό έπαιξαν ρόλο τα αντικρουόμενα συμφέροντα του επιχειρηματία Λάρι Σίλβερστιν, που μίσθωσε το Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου λίγες εβδομάδες πριν από την επίθεση, τα συμφέροντα της λιμενικής αρχής της Νέας Υόρκης στην οποία ανήκε η γη και, φυσικά, των οικογενειών των θυμάτων, που ήθελαν η μνήμη τους να τιμηθεί με τον σωστό τρόπο.
Την ιστορία αυτή και τους πρωταγωνιστές της κατέγραψε αναλυτικά η καθηγήτρια στο τμήμα Επιχειρηματικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια Λιν Σάγκαλιν στο βιβλίο της «Power at Ground Zero – Politics, money and the remaking of lower Manhattan» και με την οποία η «Κ» μίλησε αποκλειστικά με αφορμή την επέτειο της 11ης Σεπτεμβρίου.
Το πρωί της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 η Λιν Σάγκαλιν είναι στο γραφείο της στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια όταν μπαίνει μέσα η συνάδελφός της και της εξηγεί ότι ένα αεροπλάνο έπεσε στον πύργο του Παγκοσμίου Κέντρου Εμπορίου. «Αμέσως κατεβήκαμε στο λόμπι του πανεπιστημίου και είδαμε στην τηλεόραση το δεύτερο αεροπλάνο να πέφτει στον άλλο πύργο. Σκέφτηκα πώς θα μπορούσαμε να βοηθήσουμε. Γνωρίζαμε ότι αρκετοί πρώην φοιτητές μας δούλευαν στα κτίρια και δυστυχώς έχασαν τη ζωή τους», λέει στην «Κ» η Λιν Σάγκαλιν σχετικά με το πώς βίωσε τη στιγμή της επίθεσης.
Μπορείς να καταστρέψεις δύο εμβληματικά κτίρια, αλλά δεν θα καταστρέψεις ποτέ την πόλη και το πείσμα των ανθρώπων που ζουν σε αυτή.
Δύο χρόνια αργότερα ξεκίνησε να καταγράφει την προσπάθεια ανοικοδόμησης στο «σημείο μηδέν». Μια καταγραφή που ολοκληρώθηκε το 2016 με την κυκλοφορία του βιβλίου της, το οποίο ξεκινάει με τη σημασία που είχε το ΠΚΕ για την πόλη της Νέας Υόρκης.
«Τη δεκαετία του ’60 ξεκίνησε μια προσπάθεια να αναζωογονηθεί το νότιο τμήμα του Μανχάταν, καθώς πολλές επιχειρήσεις είχαν μεταφερθεί δεκαετίες πριν στο κέντρο της Νέας Υόρκης. Το Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου που εγκαινιάστηκε το 1973 ήταν το επιστέγασμα αυτής της προσπάθειας. Εγινε το σύμβολο της οικονομικής δύναμης, όχι μόνο της Νέας Υόρκης αλλά και του καπιταλισμού γενικότερα και ήταν και ο λόγος που έγινε στόχος από τους τρομοκράτες», λέει στην «Κ» για τη σημασία του ΠΚΕ η Σάγκαλιν και προσθέτει για τη διαδικασία της ανασυγκρότησης, η οποία είχε δύο σκέλη: «Το πρώτο σκέλος ήταν οι πύργοι με τα γραφεία και τις εμπορικές χρήσεις που έπρεπε να ξαναγίνουν, καθώς για τον κυβερνήτη της Νέας Υόρκης, Τζορτζ Πατάκι, ήταν σημαντικό στοιχείο για την οικονομική ανασυγκρότηση του νότιου Μανχάταν. Το δεύτερο σκέλος είχε να κάνει με αυτό που αντιπροσώπευε το ΠΚΕ. Ηταν σημαντικό για τη Νέα Υόρκη να δείξει αντοχή. Οτι μπορείς να καταστρέψεις δύο εμβληματικά κτίρια, αλλά δεν θα καταστρέψεις ποτέ την πόλη και το πείσμα των ανθρώπων που ζουν σε αυτή και βοήθησαν να τη χτίσουν από γενιά σε γενιά. Είχε πολλαπλή σημασία η ανασυγκρότηση. Συμβολική, οικονομική, πολιτική και κοινωνική».
Ετσι ξεκίνησε ο σχεδιασμός στο «σημείο μηδέν». Ενας σχεδιασμός που για τη Σάγκαλιν έπρεπε να εξυπηρετήσει δύο σκοπούς: την ανοικοδόμηση του εμπορικού κέντρου και τη διατήρηση της μνήμης. Αυτή η διπλή υποχρέωση θα επηρέαζε την πορεία των εργασιών.
Οι δύο προτεραιότητες
«Είχες δύο προτεραιότητες στο “σημείο μηδέν”: την ανοικοδόμηση και τη μνήμη. Και τα δύο έπρεπε να ικανοποιηθούν μέσα σε 16 εκτάρια. Ο χώρος αυτός για τη Νέα Υόρκη είναι αρκετά μεγάλος, αλλά τα πάντα άλλαξαν όταν ο κυβερνήτης Πατάκι είπε ότι τίποτα δεν θα χτιστεί εκεί που έπεσαν οι Δίδυμοι Πύργοι. Ετσι ξαφνικά έμενες με τη μισή γη και ήταν αδύνατο να χτίσεις εκεί τα άλλα κτίρια. Η λύση ήταν να αποκτηθεί επιπλέον χώρος νότια του “σημείου μηδέν”. Βλέπετε, και η ανασυγκρότηση και η μνήμη είχαν την ίδια προτεραιότητα, αλλά αδιαμφισβήτητα οτιδήποτε αφορούσε το μνημείο των θυμάτων είχε προβάδισμα. Επρεπε να ασχοληθείς με την πολιτική και τον σχεδιασμό του μνημείου την ίδια στιγμή που σχεδίαζες και το εμπορικό κομμάτι. Αυτό καθόρισε και τους χρόνους και τον σχεδιασμό των έργων στο “σημείο μηδέν”».
Οι οικογένειες των νεκρών έπαιξαν ρόλο σε κάθε φάση του έργου
Το 2003 επελέγη από τον Πατάκι η πρόταση του Ντάνιελ Λίμπεσκιντ για το νέο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου. Παρά την επιλογή του σχεδίου, όμως, έπρεπε να περάσουν τρία χρόνια για να ξεκινήσουν οι εργασίες. Ενας από τους λόγους της καθυστέρησης ήταν ο σχεδιασμός του μνημείου και οι απαιτήσεις των οικογενειών των θυμάτων. Σε εκείνη τη διετία των καθυστερήσεων μεταξύ 2005-2006, καθοριστικό ρόλο έπαιξε ο δήμαρχος Μπλούμπεργκ για να λυθούν τα προβλήματα και να προχωρήσουν οι διαδικασίες. Οπως εξηγεί η Σάγκαλιν: «Οι οικογένειες έπαιξαν μεγάλο ρόλο σε κάθε φάση του σχεδιασμού και των εργασιών του μνημείου. Δεν είχαν καμία σχέση με το εμπορικό μέρος, αλλά είχαν μεγάλη επιρροή σε ό,τι είχε να κάνει με το μνημείο και οτιδήποτε γύρω από αυτό. Ηταν πολύ δύσκολο για κάθε πολιτικό να πει “όχι” σε αυτά που απαιτούσαν οι οικογένειες. Στο τέλος όμως το μνημείο ήταν έτοιμο στην ώρα του για τη δέκατη επέτειο και καθοριστικό ρόλο για να γίνει αυτό διαδραμάτισε ο δήμαρχος Μπλούμπεργκ, ο οποίος τέθηκε επικεφαλής του ιδρύματος για το μνημείο. Πρέπει να επισημάνουμε εδώ ότι το μνημείο δεν έγινε με κρατικά λεφτά, αλλά από χορηγίες ιδιωτών. Ετσι η εύρεση χρηματοδότησης ήταν επίσης μια πρόκληση».
Την ευθύνη για την κατασκευή του μνημείου ανέλαβε, μεταξύ άλλων, η λιμενική αρχή, η οποία το 2006 ήρθε και σε συμφωνία με τον Σίλβερστιν για τη χρηματοδότηση των έργων, βάζοντας έτσι τέλος σε ένα σίριαλ που είχε να κάνει με το ποιος μπορούσε να χτίσει τι πάνω στο «σημείο μηδέν». Σύμφωνα με τη Σάγκαλιν, η ανοικοδόμηση στο «σημείο μηδέν» ήταν μια εξαιρετικά πολύπλοκη πολιτική και νομική διαδικασία λόγω των πολλών συμφερόντων εκεί και δεν θα προχωρούσαν οι εργασίες αν δεν καθορίζονταν με σαφήνεια τα καθήκοντα κάθε πλευράς μετά το 2006.
Το μνημείο δεν έγινε με κρατικά λεφτά, αλλά από χορηγίες ιδιωτών· η εύρεση χρηματοδότησης ήταν μια πρόκληση.
Το βιβλίο της Σάγκαλιν ολοκληρώνεται το 2016 με την παράδοση του επιβλητικού τερματικού σταθμού, που σχεδιάστηκε από τον Σαντιάγο Καλατράβα. Εξι χρόνια μετά και με τα περισσότερα έργα στο «σημείο μηδέν» να έχουν ολοκληρωθεί, το τελικό αποτέλεσμα για τη συγγραφέα είναι ικανοποιητικό.
«Θα επιμείνω σ’ αυτό που είπα όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο. Πιστεύω ότι ήταν επίτευγμα που βρέθηκε τρόπος να πραγματοποιηθεί η διπλή εντολή της ανοικοδόμησης και η τιμή της μνήμης των θυμάτων σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, με δεδομένη τη συναισθηματική φόρτιση και τα προβλήματα που προέκυπταν σε κάθε φάση του έργου. Επίσης αναζωογονήθηκε όλο το νότιο Μανχάταν, καθώς κρατικά χρήματα δόθηκαν και για τη γενική αναβάθμιση της περιοχής. Είναι τέλειο έργο; Οχι. Είναι λίγο περισσότερο συμβατικό από αυτό που θα προτιμούσαν οι αρχιτέκτονες; Φυσικά. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είναι ένα επίτευγμα. Οι περισσότεροι Νεοϋορκέζοι είμαστε πρακτικοί. Θα γκρινιάξουμε, θα διαμαρτυρηθούμε, αλλά στο τέλος θα το αποδεχθούμε και θα προχωρήσουμε. Και νομίζω αυτό ισχύει και στο “σημείο μηδέν”. Είναι ένας μεγάλος δημόσιος χώρος. Οκτώ εκτάρια για το μνημείο το οποίο είναι στην επιφάνεια και όχι κάτω από το έδαφος, όπως είχε αρχικά σχεδιαστεί. Και είναι καλύτερα έτσι γιατί το μνημείο έγινε κομμάτι της πόλης, κάτι το οποίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Δεν μπορείς να ξεχάσεις τα θύματα όταν περνάς από εκεί. Είναι ένα όμορφο μνημείο».