Θεσσαλονίκη, καλοκαίρι του 1967. Ενα ζευγάρι νέων ερευνητών πακετάρει δύο μεγάλες βαλίτσες κι ανεβαίνει στο βαγόνι ενός τρένου. Επειτα από πολυήμερο ταξίδι μέσω Γιουγκοσλαβίας, Ιταλίας και Γαλλίας, φτάνει στη Μαδρίτη και ξεκινά ένα ενθουσιώδες ψάξιμο πηγών στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ισπανίας. O ακαδημαϊκός Ιωάννης Κ. Χασιώτης, στα πρώτα βήματα μιας έρευνας που θα όριζε τη ζωή του, αρχίζει μέρα με τη μέρα να ρίχνει φως σε ένα άγνωστο κεφάλαιο της ελληνικής ναυτοσύνης και διασποράς, αυτό της συμμετοχής μας στις ισπανικές αποστολές εξερεύνησης των ωκεανών κατά τον 16ο αιώνα.
Θα καθίσει εκεί για οκτώ μήνες, εισχωρώντας όλο και πιο βαθιά στον ισπανικό κόσμο και στην κουλτούρα του, όχι μόνο μελετώντας αφειδώς τα αρχεία, αλλά και αγοράζοντας σύγχρονα βιβλία, μαθαίνοντας τα πάντα για την τοπική ιστορία, την τέχνη και τη λογοτεχνία. Οπως μας λέει ο 86χρονος σήμερα ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής της Νεότερης Ιστορίας στο ΑΠΘ, «ο ιστορικός που μένει μόνο στα γεγονότα και δεν απλώνεται και στην κοινωνία, είναι μισός ιστορικός». Η έρευνα συνεχίστηκε στη Βενετία, αλλά και στο «αρχείο Σιμάνκας» στο Βαγιαδολίδ και στο περιώνυμο «αρχείο των Ινδιών» στη Σεβίλλη. Και έπειτα ήρθε το Ιντερνετ, και μαζί του η αίσθηση του μάταιου. «Τετράδια, σημειώσεις, φωτογραφίες, μικροφίλμ… όλα ξαφνικά φάνταζαν άχρηστα, εφόσον τα έβρισκα όλα τους συγκεντρωμένα στον υπολογιστή μου», τονίζει και συμπληρώνει ότι «αν δεν κάνεις την έρευνα πάνω “στο αρχείο”, έχεις χάσει ένα μέρος της επαφής με την Ιστορία».
Θυμάται που, φοιτητής ακόμη, υπό την εποπτεία του καθηγητή Λίνου Πολίτη (γιου του σπουδαίου λαογράφου Νικόλαου Πολίτη) είχε φωτογραφίσει χιλιάδες χειρόγραφα στις βιβλιοθήκες του Αγίου Ορους. Σε αυτές τις πρώιμες έρευνές του αποκόμισε μια πολύτιμη προπαίδεια για τη βουτιά στη μεγάλη πολύχρονη έρευνά του στα «αρχεία των Ινδιών», που συμπυκνώνεται στην πρόσφατη έκδοση με τίτλο «Ο Οδυσσέας στις θάλασσες του Νότου – Η ελληνική παρουσία στις υπερπόντιες κτήσεις της Ισπανίας (16ος-17ος αι.)» των εκδόσεων University Studio Press. Εκεί σκιαγραφεί λεπτομερώς την καθοριστική αλλά λησμονημένη παρουσία των Ελλήνων στην Ιβηρική Χερσόνησο, στην ενδοχώρα της Νότιας Αμερικής, καθώς και στις μεγάλες εξερευνητικές αποστολές των Ισπανών σε άγνωστα ακόμη νερά των θαλασσών του πλανήτη. Στις σελίδες αυτού του συναρπαστικού πονήματος μαθαίνουμε για τους Ελληνες ναυτικούς που πήραν μέρος στα ταξίδια του Κολόμβου, αλλά κυρίως για την εντυπωσιακή –και καθοριστική– συμμετοχή τους στην αποστολή του Μαγγελάνου στον πρώτο στην Ιστορία περίπλου της Γης (1519-1522).
«Τα ταξίδια αυτά ήταν δυσκολότερα, τολμηρότερα και από αυτά που έκαναν οι αστροναύτες στη Σελήνη. Ηταν ταξίδια που αψήφησαν τη γεωγραφία», υπογραμμίζει ο καθηγητής. Πράγματι, μάλλον δεν μπορούμε καν να διανοηθούμε πώς θα ήταν να ξανοίγεσαι έξω από τις Ηράκλειες Στήλες, πάνω σε μικρά ξύλινα ιστιοφόρα (μήκους περίπου 20 μ.) σε θάλασσες άγνωστες και τρομακτικές. Εκεί ήταν που φάνηκε η πανάρχαια σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα. «Ολοι τους ήταν κάτοικοι παράλιων και νησιών με τεράστια παράδοση στα ναυτικά θέματα. Μην ξεχνάμε κιόλας πως είχαν μάθει να κινούνται στο Αιγαίο, που δεν είναι εύκολη θάλασσα. Ηξεραν, δε, όχι μόνο να συντηρούν τα ξύλινα σκαριά τους, αλλά και να τα ναυπηγούν. Με δυο λόγια, είχαν ναυτοσύνη».
Από τις 448 σελίδες του βιβλίου, αλλά και από τις ιστορίες που μας λέει ο ίδιος από τα χρόνια που εξερευνούσε τα αρχεία στις ισπανικές βιβλιοθήκες, γίνεται ολοφάνερο πως δίπλα σε αυτούς τους φοβερούς Ελληνες ναυτικούς του 16ου αιώνα, στέκεται, «Οδυσσέας» κι αυτός μέσα στις δικές του θάλασσες έρευνας, ο επίμονος, πολύτιμος ερευνητής της πρόσφατης ιστορίας μας, Ιωάννης Κ. Χασιώτης.