Είναι η Στέλλα, η Αγγελική, η Ανθούλα· μια ψυχοκόρη που τη βασάνισαν στο σπίτι όπου δούλευε από παιδί, μια έφηβη που οι γονείς της έβρισκαν πολύ «άτακτη» και την έκλεισαν στο αναμορφωτήριο, μια νεαρή που φορούσε φούστα πιο κοντή από το δέον, συνελήφθη και οδηγήθηκε στο κρατητήριο. Είναι κορίτσια που βρέθηκαν στις παρυφές της κοινωνίας και έζησαν στην Ελλάδα μαζί με χιλιάδες άλλα, από το τέλος του 19ου αιώνα έως και σήμερα. «Κορίτσια στο περιθώριο» τιτλοφορείται το νέο βιβλίο της Μαρίας Φαφαλιού, που οι σπουδές της στην κοινωνική ψυχολογία, η τριβή της στο πεδίο της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης ευπαθών ομάδων και η συγγραφή με έμφαση στις μαρτυρίες την καθιστούν την πιο κατάλληλη γι’ αυτή την έρευνα, που κυκλοφορεί σήμερα από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Η εργασία της αυτή τη φορά επικεντρώνεται στα κορίτσια που έζησαν ή ζουν αποκλεισμένα από την κοινωνία, κάποιες φορές έγκλειστα σε ιδρύματα, σχεδόν πάντοτε όμως –είτε βρίσκονται «μέσα» είτε «έξω»– εγκλωβισμένα στο αδιέξοδό τους. Το υλικό προέρχεται από μαρτυρίες, φωτογραφίες, σκίτσα, ημερολόγια, αποκόμματα εφημερίδων, επιστημονικά άρθρα, λογοτεχνικά κείμενα, και αφηγείται συγκλονιστικά την κοινωνική ιστορία της χώρας για μια περίοδο περίπου 100 ετών. Ή μήπως όσα αποκαλύπτονται παραμένουν οδυνηρά σύγχρονα;
«Τα δουλάκια και οι ψυχοκόρες του παρελθόντος είναι συχνά οι σημερινές κοπέλες που υφίστανται trafficking», λέει η κ. Φαφαλιού.
«Το θέμα είναι τραγικά επίκαιρο», παραδέχεται η κ. Φαφαλιού. «Για παράδειγμα, τα δουλάκια και οι ψυχοκόρες του παρελθόντος είναι συχνά οι σημερινές κοπέλες που υφίστανται trafficking. Tα προσφυγόπουλα του 1922 είναι τα σημερινά κατά συρροήν ασυνόδευτα ανήλικα. Τα παιδάκια με εισαγγελική εντολή που λόγω ευαλωτότητας της οικογένειας μένουν σήμερα στα παιδιατρικά νοσοκομεία Αγλαΐας Κυριακού και Παίδων Πεντέλης, είναι απότοκο των παιδιών του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου στα χρόνια του Εμφυλίου». Ετσι η θεματολογία του βιβλίου δεν είναι άλλη από τα νέα που κατακλύζουν κάθε μέρα τις τηλεοράσεις μας, με τη μια καταγγελία να διαδέχεται την άλλη, «σε μια εποχή όπου όλο και περισσότερο τα κάθε είδους θύματα σπάζουν τη σιωπή τους», προσθέτει η ίδια. Εδώ και πολλές δεκαετίες το ενδιαφέρον της συγγραφέως επικεντρώνεται σε θέματα που σχετίζονται με τον εγκλεισμό, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία. «Ισως επειδή αντιλήφθηκα νωρίς την “πλάνη” μου, ότι δηλαδή “καθόμουν στο ηλιόλουστο κομμάτι του κήπου και απέφευγα τη σκοτεινή και σκιερή πλευρά του”, όπως έλεγε ο Ουάιλντ», απαντάει όταν τη ρωτάμε γιατί επιμένει στη συγκεκριμένη θεματολογία.
Το βιβλίο τηρεί τη θέση του «κοινωνικού παρατηρητή», δίχως όμως αυτό να σημαίνει ότι κρατάει μια στάση παθητική. Σε κάθε σελίδα ακούγεται η φωνή των ίδιων των κοριτσιών στον αγώνα τους για επιβίωση. Παράλληλα παρακολουθούμε τις εξελίξεις που έχουν επέλθει διαχρονικά, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο μέσα από τον λόγο τους, αλλά επίσης από επιστημονικές μελέτες και βουλεύματα της πολιτείας. Πώς όμως συγκεντρώθηκε όλο αυτό το υλικό;
«Οπως συμβαίνει σε όλα τα βιβλία μου, πρόκειται για μια χιονόμπαλα!», απαντάει. «Ξεκινώ δηλαδή από κάποιους γνωστούς μου, από τους χώρους που με αφορούν. Εκείνοι με φέρνουν σε επαφή με ανθρώπους που είναι άμεσα εμπλεκόμενοι με το θέμα μου και οι οποίοι δέχονται να μου μιλήσουν. Εκείνοι πάλι με τη σειρά τους με παραπέμπουν αλλού. Παράλληλα απευθύνομαι σε φορείς, καθώς και σε άτομα που κατέχουν ή κατείχαν καίριες θέσεις. Και βέβαια εξυπακούεται ότι ταυτόχρονα διεξάγω ενδελεχή έρευνα σε βιβλιοθήκες, φωτογραφικά αρχεία, δημοσιεύματα στον Τύπο, διαδικτυακούς ιστοτόπους κ.λπ.», σχολιάζει και προσθέτει πως η συγκεκριμένη εργασία είναι συλλογική, δηλαδή παράγεται χάρη στη βοήθεια δεκάδων ανθρώπων που της εμπιστεύονται τις μαρτυρίες και τα αρχεία τους, χωρίς καν να τη γνωρίζουν τις περισσότερες φορές.
Μαρία Π.
Ψυχοκόρη από 7 ετών (1950)
Πίσω απ’ την πόρτα της κουζίνας, έριχνα ένα παλιοκούρελο
Το πρωί, που σηκωνόμουν απ’ τις πέντε, και αυτοί γύρω στις οχτώμισι, σηκωνόμουνα, νιβόμουνα, ντυνόμουνα και έκανα τις δουλειές και έπεφτα πάλι να κοιμηθώ και έλεγα άμα ξυπνήσουν θα τους καταλάβω γιατί θα τους ακούσω, θα πεταχτώ και θα ήμουνα και ντυμένη. Εμενα στο δωμάτιο υπηρεσίας. Ηταν πάρα πολύ μικρό. Είχε μια ντουλάπα, ένα μικρό παράθυρο και το στρώμα που κοιμόμουνα κάτω.
Θυμάμαι την ώρα που τρώγανε ήθελα να κοιμηθώ λιγουλάκι και πήγαινα πίσω απ’ την πόρτα της κουζίνας, έριχνα ένα παλιοκούρελο και έπεφτα καταής εκεί […]. Ούτε το μεσημέρι που κοιμόντουσαν αυτοί δεν μπορούσα να ξεκουραστώ. Οχι, αφού είχα δουλειές, να πλύνω πιάτα, να συμμαζέψω το σπίτι για να σηκωθεί η Κυρία να τα βρει καθαρά, διαφορετικά θα μ’ έβριζε, θα μ’ έδερνε.
Μάγδα
Τρόφιμος αναμορφωτηρίου (1944)
Κατευθείαν με βάλανε στην απομόνωση
Το 1944 πέφτω πάνω σ’ ένα μπλόκο της ελληνικής Ασφάλειας. Και τότε είπαν αυτοί που με ξέρανε πια να με κλείσουν στο αναμορφωτήριο. Ημουν πολύ γερή και μπασμένη στη ζωή, είχα γνωρίσει και την καλή και την κακή της όψη. Ημουν ένα παιδί που επί τέσσερα χρόνια έφερνε απάνω κάτω την Αθήνα, και είχε φτάσει μέχρι τη Γερμανία. Και με διαταγή λοιπόν του Μικρουλέα –ήμουν πια δεκαπέντε χρονών, άρχιζα και μέστωνα– με κλείσανε στο αναμορφωτήριο.
Κατευθείαν με βάλανε στην απομόνωση. Ετσι ήταν ο κανονισμός. Μόλις πρωτόμπαινε ένα παιδί στο αναμορφωτήριο, απομόνωση, ιατρική εξέταση, κολπική έρευνα. Εγώ παρ’ ότι «αλητάκι» ήμουνα πολύ ευγενική, δεν έβριζα καθόλου, ακόμη και τώρα δεν βρίζω. Εκεί μέσα όμως τα πράγματα ήταν αλλιώς. Οι κοπέλες βρίζανε. Εκείνο δεν ήταν αναμορφωτήριο, δεν γινόταν εκεί καμιά αναμόρφωση, αλλά παραμόρφωση.
Σοφία Αργυρίου-Κυρίτση
Φυλακές Κορυδαλλού (1960-70)
Οι ελπίδες για την έκτρωση λιγοστεύανε
Κάποτε ήρθε στον θάλαμο ανηλίκων μια καινούργια κρατούμενη. Μαζί με τη φυλάκισή της είχε και την ατυχία μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης. Οι εκτρώσεις είναι παράνομες στην Ελλάδα. Πώς μπορούσε, λοιπόν, να κόψει αυτή την εγκυμοσύνη που δεν ήθελε, μέσα στη φυλακή; Να το πει στους γονείς της που έβλεπε στο επισκεπτήριο; Δεν το τολμούσε, γιατί φοβότανε την αντίδρασή τους. Οι ημέρες, εν τω μεταξύ, περνούσανε κι οι ελπίδες για την έκτρωση λιγοστεύανε. Δεν ήθελε να γεννήσει, δεν μπορούσε να σηκώσει τέτοιες ευθύνες. Κι όλα αυτά για τους πέντε μήνες ποινής που της ρίξανε.
Προσπαθήσαμε να βρούμε κάποια λύση. Σκεφτόμαστε όλα τα πιο απίθανα, αλλά τίποτα. Μας είχε αγγίξει τόσο αυτό το ζήτημα, που οι μόνες που ξέραμε αυτό το μυστικό είχαμε αρχίσει να αισθανόμαστε σαν να είμαστε στη θέση της φίλης μας.
