Από το ύψος της πλατείας Συντάγματος, η αρχή της Πανεπιστημίου και η αρχή της Βασιλίσσης Σοφίας μας δείχνουν το μεγάλο πρόβλημα της Αθήνας. Τις τυφλές μεσοτοιχίες που άπαξ και υψωθούν γύρω από διατηρητέα κτίρια θα μείνουν εκεί για πάντα.
Ακόμη και σε ένα τόσο κεντρικό σημείο, ακριβώς στην καρδιά της πρωτεύουσας, η Αθήνα αποκαλύπτει το βαθύ πρόβλημα της πολεοδομικής της συγκρότησης αλλά και της απουσίας κάθε παραμέτρου αισθητικής, αρμονίας και διαλόγου ανάμεσα στα κτίρια, τους ελεύθερους χώρους και τη ζωή που αναβλύζει αβίαστα.
Η αισθητική ανορθογραφία στα συγκεκριμένα σημεία, ορατά από παντού, υπάρχει για περίπου 60-65 χρόνια. Φαίνεται πως το φαινόμενο δεν ενοχλεί. Θεωρείται φυσικό, ενδημικό της κουλτούρας της πόλης.
Ενα από τα θέματα που θα αποτελούσε πραγματική ευεργεσία για την Αθήνα θα ήταν η χειρουργική παρέμβαση στον πυκνό ιστό της. Πέρα από τα μείζονα και αναγκαία, όπως είναι τα νέα μουσεία, τα έργα υποδομής, οι αποκαταστάσεις μνημείων κ.λπ., εξίσου σημαντική είναι και η προσπάθεια βελτίωσης της συνολικής εικόνας της ελληνικής πρωτεύουσας.
Είναι ένα ζήτημα εθνικό. Ζήτημα πολιτικό. Ενα ζήτημα σύνθετο όσο και διαχρονικό. Αν δει κανείς φωτογραφίες της Αθήνας των αρχών του 20ού αιώνα, όταν πλέον είχε πυκνώσει ο αστικός ιστός, θα διαπιστώσει ότι ήδη από το 1910-1920 η πόλη είχε πάρει λάθος δρόμο. Μικρά οικοδομικά τετράγωνα χωρίς ελεύθερους χώρους και επίσης χωρίς αρχιτεκτονικά τοπόσημα, όπως θα μπορούσαν να είναι ένα επιβλητικότερο κτίριο, ένας μεγάλος τρούλος, μια πυργοειδής απόληξη. Η γενιά του Μεσοπολέμου μιλούσε ήδη για μια ασφυκτική κατάσταση.
Η Αθήνα συγκροτήθηκε εξαρχής βάσει της κουλτούρας της μικροϊδιοκτησίας, που απογειώθηκε μετά το 1955-1960. Αλλά η βάση είχε ήδη τεθεί τον 19ο αιώνα, όταν ακόμη η πόλη ήταν μικρή (και άναρχη, αυθόρμητη, ατίθαση, εφήμερη, αμήχανη, εσωστρεφής). Η νεοκλασική όψη της Αθήνας του 1900 και η κληροδοτημένη νοσταλγία για τη χαμένη πόλη δεν αποκρύπτουν το εκ γενετής πρόβλημα.
Η διεθνής τάση των πόλεων ζητάει νέα αισθητική και νέα σκέψη γύρω από την καινοτομία και την ιστορική αυτοσυνειδησία.
Προτεραιότητες
Εχουν περάσει πολλές δεκαετίες από τότε που το «πρόβλημα» της Αθήνας, οριοθετημένο γύρω από την πυκνή κίνηση των οχημάτων, των ελάχιστων αδόμητων εκτάσεων και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ήταν προσφιλές ρεπορτάζ του Τύπου, ιδίως μετά το 1974. Αλλά η λειτουργία (και η λειτουργικότητα) της πόλης δεν εξαντλείται μόνο σε αυτά τα (σημαντικά) ζητήματα. Η συζήτηση περί του μέλλοντος των πόλεων έχει ενσωματώσει εδώ και χρόνια την ανάγκη μιας εκ βάθρων επαναξιολόγησης του κτιριακού αποθέματος από τη μια και της διαλεκτικής σχέσης με τη φύση από την άλλη. Δυστυχώς, και στις δύο αυτές κατευθύνσεις η ελληνική πρωτεύουσα παίρνει βαθμό κάτω από τη βάση.
Τις προάλλες παρατηρούσα τον περίγυρο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, της Ρωμαϊκής Αγοράς, των Αέρηδων, με φόντο τη σύγχρονη πόλη. Ομοίως στην Πνύκα, στου Φιλοπάππου, στην Αρχαία Αγορά ή στον Κεραμεικό. Αλλά και σε άλλα, πάμπολλα σημεία στο κέντρο της Αθήνας, σε περιβάλλοντα καθαρά αστικά, μητροπολιτικά, με απόηχο εμπορικής, πνευματικής, τουριστικής δραστηριότητας, η πρωτεύουσα μοιάζει παραδομένη στην κουλτούρα της ασχήμιας των όγκων, των ασυντήρητων προσόψεων και των αφρόντιστων δημόσιων χώρων (ή ιδιωτικών, και κυρίως ιδρυμάτων, σε δημόσια θέα).
Αλλά η Αθήνα δεν αξίζει αυτή την κατάσταση. Παρότι υπάρχει πλέον ένα μεγαλύτερο ποσοστό πολιτών που νοιάζεται για την πόλη, απουσιάζουν τα θετικά πρότυπα, ο δημόσιος λόγος, η πολιτική βούληση. Η θέα της Αθήνας από τον Λυκαβηττό, π.χ., συνοψίζει τη διαχρονική πορεία της ελληνικής κοινωνίας αλλά και την ποιότητα της πολιτικής ηγεσίας επί δεκαετίες. Η πόλη συνοψίζει, συμβολίζει, αναπαράγει και αντανακλά μια κουλτούρα, δημόσιου και ιδιωτικού κλίματος, έναν πολιτισμό άνισο με αντικρουόμενες ιεραρχήσεις. Η πορεία της Αθήνας στον χρόνο καταλύει τον μύθο της εξωραϊσμένης πόλης του παρελθόντος. Η πόλη μπορεί να απώλεσε το ιστορικό κέντρο και τη μοναδική ατμόσφαιρα των συνοικιών, αλλά βελτίωσε τις συνθήκες διαβίωσης παρά τις αστοχίες και την επέλαση μιας ισοπεδωτικής αντίληψης.
Οι τάσεις της εποχής
Τα πράγματα βεβαίως έχουν αλλάξει. Η πόλη (και κυρίως οι κάτοικοί της) δεν έχει καμία σχέση με το 1970, το 1990, το 2010. Ο διεθνής περίγυρος έχει μεταβληθεί. Η Αθήνα οφείλει να επιδείξει αντανακλαστικά. Και οι όποιες μεταβολές προς το καλύτερο πρέπει να είναι κάτι ανώτερο, πιο σύνθετο και οπωσδήποτε πιο φιλόδοξο από αναπλάσεις παλαιών οικοδομών, ανακαινίσεις γραφείων ή ανάπτυξη της εστίασης. Η πόλη πρέπει να συγχρονιστεί με τη διεθνή ατζέντα περί βιωσιμότητας, που περιλαμβάνει και την αισθητική. Η αισθητική αναβάθμιση της Αθήνας οφείλει να είναι πολιτική προτεραιότητα και οφείλει επίσης να αποτελεί πρόσκληση προς τη νέα γενιά των αρχιτεκτόνων. Κίνητρα, πρότυπα, όραμα.
Η νέα κατεύθυνση των αστικών κέντρων δουλεύει τόσο υπέρ της καινοτομίας όσο και υπέρ της ιστορικής φυσιογνωμίας. Αν αναλογιστούμε το αστικό περιβάλλον της Αθήνας θα διαπιστώσουμε ότι υστερεί και ως προς τις δύο αυτές κατευθύνσεις. Η απόκλιση από τη διεθνή σκηνή δεν διασκεδάζεται από την τουριστική κίνηση. Η ελληνική πρωτεύουσα οφείλει να διατυπώσει μια νέα αυτοπεποίθηση και να πείσει ότι διαθέτει βούληση, ανθρώπινο δυναμικό και κεφάλαιο ιδεών.
