Τα 52 ελληνικά εκπαιδευτήρια που συνθέτουν τον τόμο «Σχολείων Εγκώμιον» (μέσα 19ου – αρχές 20ού αιώνα. Από την Κωνσταντινούπολη στην Οδησσό και στην Τραπεζούντα, από τη Σμύρνη στο Αργυρόκαστρο και στην Αλεξάνδρεια) προσελκύουν το βλέμμα μας. Είναι το αποτέλεσμα του οδοιπορικού που οργάνωσε η φωτογράφος Μαρία Στέφωση καλύπτοντας τα μεγάλα κέντρα του ελληνισμού, μια ακτίνα ιστορικής πορείας της ελληνικής παιδείας. Το υλικό, που υποβάλλει με τη δύναμή του και προκαλεί πλήθος σκέψεων, κυκλοφόρησε σε έναν μεγάλο τόμο από την ΑΜΚΕ «Αιγέας», με φωτογραφίες που συγκροτούν μια ισχυρή παρακαταθήκη πολλαπλών αναγνώσεων.
Η Μαρία Στέφωση είχε κάνει το 2018 μια έκθεση για το Αβερώφειο της Αλεξάνδρειας στη Διπλάρειο Σχολή στην Αθήνα. Γεννήθηκε, έκτοτε, η επιθυμία για μια βαθύτερη έρευνα στις κοιτίδες του ελληνισμού, και το 2019 φωτογραφίζει στην Κωνσταντινούπολη τα τρία εν λειτουργία μεγάλα ελληνικά σχολεία. Από τότε αφοσιώθηκε στην οργάνωση ενός σχεδίου χαρτογράφησης των ελληνικών εκπαιδευτηρίων.
«Εξαρχής θέλησα να ορίσω ένα πλαίσιο», λέει. «Η χρονική περίοδος που καλύπτω είναι περίπου από το 1860 –μετά τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, και τη δυνατότητα ίδρυσης σχολείων από τις ελληνικές κοινότητες– ώς το 1912 και τους Βαλκανικούς Πολέμους».
Γεωγραφικά η έρευνα της Μαρίας Στέφωση περιλαμβάνει τα αστικά κέντρα με πυρήνες ελληνισμού από την Αλεξάνδρεια ώς την Οδησσό και τη Ρουμανία, αλλά και όλη τη βαλκανική ενδοχώρα που μετά το 1913 μοιράστηκε σύμφωνα με τις νέες χαράξεις των συνόρων. Η Σμύρνη και η Κωνσταντινούπολη έχουν αυτονοήτως κεντρική θέση, όπως και η Θράκη, η Μακεδονία, η Ηπειρος, η Ανατολική Ρωμυλία, ο Πόντος.
Η Μαρία Στέφωση χαρακτηρίζει τα σχολεία αυτά «μυθικά». Τα είχε όλα προσεγγίσει μέσα από την ιστορική έρευνα, «έλειπε η εικόνα». Με εντυπωσιάζει η διατύπωσή της: «Ως φωτογράφος, ήθελα να είναι μεγάλες οι εικόνες τους. Ηθελα να δοξαστούν αυτά τα κτίρια».
Και πράγματι, το εκδοτικό αποτέλεσμα είναι λαμπρό. Με την υποστήριξη της ΑΜΚΕ «Αιγέας», και του ζεύγους Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου, ο τόμος «Σχολείων Εγκώμιον» παρουσιάζει, ενδεικτικά, 52 ιστορικά εκπαιδευτήρια του ευρύτερου ελληνισμού και περιλαμβάνει επίσης εισαγωγικό κείμενο της Ελένης Αρβελέρ, χαιρετισμό του Ισίδωρου Ζουργού και εκδοτικό σημείωμα του Ηλία Καφάογλου.
Γεωγραφικά η έρευνα της Μαρίας Στέφωση περιλαμβάνει τα αστικά κέντρα με πυρήνες ελληνισμού από την Αλεξάνδρεια ώς την Οδησσό και μέχρι τη Σμύρνη.
Πρόθεση δεν ήταν η συγκρότηση ενός εξαντλητικού καταλόγου, αλλά η επαφή με έναν κόσμο ιδεών και αξιών όπως αυτές εκφράστηκαν μέσω των σχολείων – εκκολαπτηρίων πεπαιδευμένων πολιτών. Οπως γράφει η Ελένη Αρβελέρ, «πέρασαν από τα χέρια άξιων δασκάλων γενιές παιδιών που τους ευγνωμονούν: ήταν, βέβαια, τότε η εποχή που ο δάσκαλος ως ασκών το λειτούργημα διάδοσης της αρετής, ήταν εξίσου σεβαστός με τον ιερέα και το σχολείο ήταν λαϊκός ναός».
«Αυτά τα σχολεία είχαν κάποτε ζωή», λέει η Μαρία Στέφωση. «Ηταν γεμάτα παιδιά, είχαν καθημερινότητα. Πώς ήταν τα παιδιά αυτά, πώς ήταν το βλέμμα των παιδιών, προσπάθησα να το ανιχνεύσω»… Αλλά και οι δάσκαλοι και οι δασκάλες, άνθρωποι ταμένοι σε ένα σκοπό. «Αφηναν τα σπίτια τους και ταξίδευαν για να διδάξουν αφιερωμένοι. Και πώς υπηρετούσαν τον στόχο αυτό με τόση ιερή μανία…». Αναφέρεται στις μυθικές προσωπικότητες της Καλλιρρόης Παρρέν και της Καλλιόπης Κεχαγιά που αναδύονται ως φάροι.
Φωτογραφική ανασύσταση
Η Μαρία Στέφωση οργάνωσε επί της ουσίας ένα σχέδιο φωτογραφικής ανασύστασης της μεγάλης εκπαιδευτικής ιδέας των Ελλήνων. Αυτή ήταν πράγματι μια Μεγάλη Ιδέα. Να μορφωθούν οι ελληνικοί πληθυσμοί, όπου υπήρχαν Ελληνες. Να μορφωθούν και τα κορίτσια του 19ου αιώνα. Οπως γράφει η ίδια στην εισαγωγή της: «Στις μέρες μας οι νέοι ενηλικιώνονται μέσα σ’ ένα πλαίσιο συνεχούς παρόντος χωρίς καμία οργανική σχέση με το παρελθόν. Η ιστορική μνήμη είναι αναγκαίο να παραμένει ζωντανή. Στο οδοιπορικό αυτό, από την Κωνσταντινούπολη στην Οδησσό και στην Τραπεζούντα, από τη Σμύρνη στο Αργυρόκαστρο και στην Αλεξάνδρεια, ο φωτογραφικός φακός γίνεται ο “συγγραφέας” αυτής της αναγκαιότητας».
Το βιβλίο πλέκεται με άξονα τις φωτογραφίες και αρμολογείται από θραύσματα μνήμης, μικρά κείμενα, αναφορές σε πρόσωπα, αναμοχλεύσεις του χρόνου στο διηνεκές ενός κοινού θυμικού. Οπου έκρινε, η Μαρία Στέφωση επενέβαινε στις φωτογραφίες, φτιάχνοντας ένα είδος κολάζ με τα πρόσωπα των παλαιών μαθητών και μαθητριών.
Στην Οδησσό έφτασε τον Οκτώβριο του 2021, «λίγο πριν τον πόλεμο», λέει η Μαρία Στέφωση. «Σαν να το ήξερα… Κάθε σχολείο έχει και τη δική του ιστορία». Σήμερα, η θέαση αυτών των λαμπρών οικοδομημάτων προκαλεί δέος, η αρχιτεκτονική του είναι πολλαπλώς συμβολική μιας πατρίδας που είχε ανάγκη μορφωμένους πολίτες.