Η ιστορία της τέχνης είναι γεμάτη αφανείς ήρωες. Τα ονόματά τους, είτε επειδή τους γυρίσαμε εμείς την πλάτη είτε επειδή αυτοί το διάλεξαν, έχουν παραμείνει στο σκοτάδι. Τους συναντάμε κρυμμένους μέσα σε αρχεία, βιβλιοθήκες, σπάνιες παλιές εκδόσεις, σκονισμένα ράφια, και ακόμα και στην εποχή του Ιντερνετ, όπου θα περίμενε κανείς όλη η ανθρώπινη γνώση να παίρνει τη θέση της σε καλά οργανωμένους, παγκόσμιους ψηφιακούς καταλόγους, αυτοί καταφέρνουν και ξεγλιστρούν από το φως, λες και πρέπει το μυστήριό τους να παραμείνει παντοτινό. Ενας από αυτούς είναι και ο Γάλλος ζωγράφος Φρανσουά Περιλά (François Perilla), που ήρθε στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1920 και τελικά την έκανε δεύτερη πατρίδα του.
Η προσωπική του ζωή είναι ένα αίνιγμα: ξέρουμε ότι γεννήθηκε το 1874, αλλά όχι το πότε και πού πέθανε, ενώ κάποιοι τον ονόμασαν Φρανσουά, άλλοι Φραντσέσκο και κάποιοι άλλοι Φραγκίσκο. Η μνήμη του ζει μέσα από μια σειρά (δυσεύρετων πια) βιβλίων που ο ίδιος έγραψε και σχεδίασε, με περιεχόμενο τις ανά τη χώρα περιηγήσεις του.
Εχουμε την τύχη να κρατάμε στα χέρια μας μία από αυτές, το «Mistra» του 1929, ταξιδιωτικό ημερολόγιο μιας μεγάλης περιοδείας του στην Πελοπόννησο αλλά και στη Στερεά Ελλάδα και στην Αττική, συμπεριλαμβανομένης της Αθήνας. Γραμμένο στα γαλλικά, έχει στηθεί σε φαρδιά μονόστηλα που, ενώ θα περίμενε κανείς να κουράζουν το μάτι, τελικά δεν το κάνουν ποτέ, εφόσον συμπληρώνονται με ασπρόμαυρα σκίτσα, μετεικάσματα των τοπίων που συναντούσε ο περιηγητής στο διάβα του και τα οποία θυμίζουν έναν προπολεμικό πρόδρομο των σύγχρονων κόμικς. Σε συνδυασμό με τις απρόσμενες, παιγνιώδεις τυπογραφικές στοιχίσεις και τις σπινθηροβόλες ταξιδιωτικές περιγραφές, η αναγνωστική εμπειρία του «Mistra» δεν έχει τίποτα από τη μεσαιωνική βαρύτητα των βυζαντινών μοναστηριών και των ενετικών κάστρων στα οποία αναφέρεται.
Σε αυτόν τον ασπρόμαυρο κόσμο από γράμματα, σκίτσα και μαύρο μελάνι, παρεμβάλλονται ρυθμικά πολύχρωμες ακουαρέλες και σέπια φωτογραφίες, πολύτιμες μαρτυρίες μιας προ πολλού χαμένης Ελλάδας. Εκεί, ιερείς, βοσκοί και χωρικοί ντυμένοι με τις παραδοσιακές τους φορεσιές, μοιάζουν όλοι τους λες και ξεπήδησαν από σελίδες της επανάστασης του 1821. Σε δύο από αυτές τις φωτογραφίες, ένας βοσκός από τη Σπάρτη έχει στο βλέμμα του μια συγκινητική αθωότητα. Την ίδια αγνότητα συναντάμε και στα τοπία των φωτογραφιών – από τους γκρεμούς πάνω από τα κύματα της Μάνης έως τις εσωτερικές αυλές των μοναστηριών την ώρα του μεσημεριού. Στις εικόνες αυτές συναντάμε έναν κόσμο που πια δεν υπάρχει.
Οσο και αν αυτό μοιάζει απίστευτο, κείμενα, σκίτσα, ακουαρέλες, φωτογραφίες, γραφιστική επιμέλεια αλλά και η ίδια η έκδοση, έχουν την υπογραφή του Φρανσουά Περιλά. Τέτοιο πολύπλευρο ταλέντο είχε ίσως μόνο ένας Ελληνας συνάδελφός του –και μάλιστα σύγχρονός του– ο μέγας εικονογράφος Νίκος Καστανάκης. Με αυτό το πανίσχυρο δημιουργικό οπλοστάσιο ο Περιλά ταξίδεψε σε όλη την Ελλάδα, από τις Κυκλάδες και τη Χίο έως τους Δελφούς και το Αγιον Ορος, κλείνοντας μέσα σε ένα ολοκληρωμένο δημιουργικό πακέτο το «πνεύμα του τόπου» όχι με αποικιοκρατική ματιά και απόσταση αλλά με αγάπη, εγγύτητα και κατανόηση.
Οι χάρτες της ΕΛΠΑ
Ψάχνοντας στις φευγαλέες πηγές συναντάμε κάποια ακόμα ίχνη του. Ανακαλύπτουμε πως η τότε νέα και δραστήρια ΕΛΠΑ τυπώνει οδικούς χάρτες με δικό του σχεδιασμό, ενώ τον Δεκέμβριο του 1930 διοργανώνει έκθεση με έργα του, και η εφημερίδα «Ελεύθερος Ανθρωπος» ανακοινώνει το γεγονός: «Eις τας αιθούσας της ΕΛΠΑ, οδός Κανάρη και Μέρλιν, ήνοιξε προχθές η έκθεσις των έργων του ξένου καλλιτέχνου ο οποίος εκθέτει αποκλειστικώς ελληνικά τοπία του Μυστρά, της Χίου, της Σκύρου και της Πελοποννήσου».
Γεννήθηκε το 1874 και ήρθε στη χώρα μας τη δεκαετία του 1920. Κανείς δεν ξέρει πότε και πού πέθανε.
Ο Περιλά συχνά σχεδίαζε και για άλλες εκδόσεις, πέραν των δικών του, όπως στην περίπτωση των μυθιστορημάτων «Ο Διοικητής» του Τζον Κνίτελ και «Θέατρο» του Σόμερσετ Μομ (εκδ. «Φίλοι του Βιβλίου») για τις οποίες είχε φιλοτεχνήσει τα εξώφυλλα. Επιπλέον, το βιβλίο που ο ίδιος εξέδωσε το 1949 σχετικά με το 1821 και τον Μακρυγιάννη («Fragments de la vie héroïque de Makryjannis, suivis de ses images de l’ épopée grecque») απέσπασε έπαινο την ίδια χρονιά κατά τη 12η «Εκθεση του Βιβλίου» που διοργάνωνε η «Εταιρεία των Φιλοτέχνων». Το εξώφυλλο που φιλοτέχνησε για εκείνη την έκδοση είναι μια αληθινή «επίδειξη δύναμης» – αλλά αυτό συνέβαινε σε κάθε εξώφυλλό του, όπως και σε αυτό του «Mistra». Εκεί, χειροποίητα γράμματα και μοτίβα εξαιρετικής λεπτομέρειας, δεξιοτεχνική διαχείριση της πληροφορίας και του χώρου, χρήση λατινικών χρονολογιών και κρυπτικών συμβόλων στήνουν μια οπτική φιέστα που η σύγχρονη γραφιστική κοιτά με ζήλια.
Ο μυστηριώδης καλλιτέχνης είχε, στην εποχή του, αποκτήσει φανατικό κοινό. Εκθειάστηκε από την πένα του μάστορα της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας Κώστα Ουράνη, που έγραψε γι’ αυτόν το 1932 στην εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα» μια διθυραμβική κριτική του βιβλίου του για τη Μακεδονία («A Traverse Le Macedoine», 1932). Με αγάπη έγραψε για αυτόν και ο ποιητής και κριτικός Κλέων Παράσχος το 1940 στη «Νέα Εστία», σε μια κριτική για το βιβλίο του για το Πήλιο, «Στη Χώρα των Κενταύρων» («Au Pays des Centaures – Le Pelion», 1940). Εκεί τον αναφέρει ως «άνθρωπο πολυταξιδεμένο και φίλο του ταξιδιού», «θερμό θαυμαστή και γνώστη της Ελλάδας» και «καλλιεργημένο, ευαίσθητο και προικισμένο, με μάτι ζωγραφικό και μνήμη ζωγραφική», ενώ τονίζει κάτι που χαρακτηρίζει και το κείμενο του «Μistra»: την απλότητα της διήγησης, που, όπως λέει, μας κάνει να ζήσουμε τη ζωή του τόπου «όχι λυρικά ή ποιητικά, αλλά κοντά στην καθημερινή του πραγματικότητα».
Πράγματι, διαβάζοντας στο «Μistra» ένα απόσπασμα από την επίσκεψή του στην Αθήνα και στον Πειραιά, είναι σαν να γυρνάμε πίσω στον χρόνο και να ξαναζούμε την καθημερινότητα της εποχής: «O Πειραιάς είναι το λιμάνι της Αθήνας, προς το οποίο η πρωτεύουσα απλώνει ραγδαία τα πλοκάμια της κατά μήκος των ηλεκτρικών σιδηροτροχιών, εκεί που σε λίγο καιρό τα σπίτια και τα εργοστάσια θα κρύψουν αυτή τη φαρδιά, σκονισμένη Αττική κορδέλα. Μέσα σε καπνισμένη ατμόσφαιρα, ένα δάσος από κατάρτια και φουγάρα προετοιμάζεται για ένα πιο κοπιαστικό αύριο και τη δημιουργία ενός μεγαλύτερου λιμανιού. Σοκάκια και μεγάλες αρτηρίες, παράγκες και παλάτια, βαπόρια και υπερωκεάνια, κάρα και λιμουζίνες – φτιάχνουν όλα τους μια μεγάλη εμπορική και ναυτική Βαβέλ».
Εφημερίδα όπως… ψωμί
Ενδιαφέρον έχει, επίσης, πως περιγράφει τους Αθηναίους ως δεινούς αναγνώστες εφημερίδων, κατά το ταξίδι του τρένου από τον Πειραιά έως το κέντρο της Αθήνας: «Στα 20 λεπτά της διαδρομής, όλοι διαβάζουν εφημερίδα. Είναι απίστευτο πόσες εφημερίδες τυπώνονται στην Ελλάδα! Και όλες τους είναι καλοφτιαγμένες, ευπαρουσίαστες, σε μεγάλα σχήματα και με ποικιλία τίτλων. Ολος ο κόσμος εδώ διαβάζει με τέτοια φρενίτιδα, που λένε πως η εφημερίδα είναι αγαθό εξίσου απαραίτητο με το ψωμί!». Διορατικός λαογράφος, εκλεπτυσμένος και ακούραστος ταξιδιώτης και καλλιτέχνης προικισμένος με πολυσχιδές και ουρανοκατέβατο χάρισμα, ο Φρανσουά Περιλά ήρθε αθόρυβα, σαν ένας φωτεινός απόστολος, και εξίσου σιωπηλά έφυγε. Τα περίπου 30 εκδοτικά διαμάντια που άφησε πίσω του εξυμνούν τις γραφικές τέχνες και δείχνουν με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο το ψηλό ταβάνι των δυνατοτήτων τους, ενώ συνιστούν για τη χώρα μας άγνωστο εικαστικό θησαυρό και ανεκτίμητη παρακαταθήκη πολιτισμού.