Μισός Αιγινίτης από την πλευρά της μητέρας του, ο ζωγράφος Γιώργος Ξένος θυμάται τις φυλακές της Αίγινας εν λειτουργία. Θυμάται τους κρατούμενους πιασμένους από τα κάγκελα να ζητούν τσιγάρα. Θυμάται τη μοναδική ημέρα –μέσα στον Αύγουστο– που η φυλακή άνοιγε στο κοινό προς τιμήν της ιστορικής εκκλησίας του Σωτήρος Χριστού που βρίσκεται στο προαύλιο, θυμάται το αυτοσχέδιο παζάρι που ακολουθούσε, με τους φυλακισμένους να πουλούν τις χειροτεχνίες τους για να βγάλουν ένα χαρτζιλίκι.
«Εχω και οπτική και ηχητική μνήμη από εκείνη την εποχή: τα σφυρίγματα, τις φωνές, τα πρόσωπα», μας λέει. Και σίγουρα τα μάτια· ασπρόμαυρα, ορθάνοιχτα μάτια, που μαζί με τα αποτυπώματα των χεριών επιβάλλονται στον επισκέπτη της έκθεσης «Η ελευθερία του εγκλεισμού», που παρουσιάζεται στο Καποδιστριακό Ορφανοτροφείο – πρώην Φυλακές Αίγινας. Ο τίτλος εμπεριέχει την αντίφαση, τυπική της αντισυμβατικής σκέψης του καλλιτέχνη. Ποια ελευθερία άραγε μπορεί να υπάρχει στον εγκλεισμό;
«Αν αφαιρέσει ο κρατούμενος την έννοια του χρόνου και πάψει να σκέφτεται το πέρασμά του, τότε το κελί μετατρέπεται σε χώρο περισυλλογής και ο ίδιος σε ασκητή», λέει ο κ. Ξένος. Είναι ευτυχής συγκυρία που η συγκεκριμένη έκθεση όχι μόνον φιλοξενείται στο ιστορικό αυτό κτίριο, αλλά εγκαινιάζει ταυτόχρονα την καινούργια του χρήση και την απόδοσή του στο κοινό με εκδηλώσεις πολιτισμού.
Πραγματικά, ντόπιοι και επισκέπτες περιμέναμε ανυπόμονα να ολοκληρωθούν τα έργα αποκατάστασης του σημαντικότατου αυτού οικοδομήματος που ιδρύθηκε ως ορφανοτροφείο από τον Ιωάννη Καποδίστρια το 1832 και είναι μέρος της ενότητας των καποδιστριακών κτιρίων της Αίγινας που έχουν κακοπάθει στο πέρασμα του χρόνου. Η έκτασή του καλύπτει ένα μεγάλο οικοδομικό τετράγωνο και είχε τη δυνατότητα να στεγάσει έως 600 παιδιά με τους δασκάλους τους στα αλληλοδιδακτικά σχολεία. Εκτοτε άλλαξε πολλές χρήσεις: Σχολή Ευελπίδων, λοιμοκαθαρτήριο, φρενοκομείο και εντέλει φυλακές από το 1880 και μέχρι το 1985.
Τις τελευταίες δεκαετίες κανένας δημόσιος φορέας δεν μπόρεσε να το προστατεύσει αποτελεσματικά· λεηλατήθηκε, βανδαλίστηκε, απαξιώθηκε. Φέτος το καλοκαίρι, με καθυστέρηση τουλάχιστον τριών ετών, ένα μικρό μέρος του πρώην ορφανοτροφείου – φυλακών αποδόθηκε αποκατεστημένο από το ΥΠΠΟ στους δημότες και στους επισκέπτες του νησιού (το οποίο όμως θα κλείσει μετά το πέρας της έκθεσης). Είναι αλήθεια ότι ο αναδιαμορφωμένος χώρος έχει κάποιες αρχιτεκτονικές αστοχίες, παρ’ όλα αυτά οι αίθουσες που φιλοξενούν την έκθεση δίνουν τη δυνατότητα στον Γιώργο Ξένο να παρουσιάσει μια δουλειά που συνομιλεί εξαιρετικά με την ιστορική μνήμη του κτιρίου.
Αλλωστε, όπως μας λέει ο ίδιος, είχε από παιδί πρόβλημα με τους περιορισμούς και τις απαγορεύσεις, επιδιώκοντας την αυτονομία του και την έκφραση χωρίς όρια. Για όσους έχουμε παρακολουθήσει τη δουλειά του, ξαναβρίσκουμε εδώ τα γνώριμα μεταλλικά ανθρώπινα περιγράμματα, πληθυσμοί που διεκδικούν το δικαίωμά τους στη μετακίνηση. «Είναι κάθε φορά το ίδιο έργο που προχωράει σε κεφάλαια, βαδίζω στον ίδιο δρόμο με διαφορετικά μέσα και μοναδικό σκοπό την έκφραση», μας εξηγεί ο ίδιος, κάτι που ισχύει όχι μόνον για τις γλυπτές ανθρώπινες μορφές του προαυλίου αλλά και για τη ζωγραφική που εκτίθεται μέσα.
Ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά είναι η τοποθέτηση ενός από τα περιγράμματα μέσα σε ένα καγκελόφραχτο δωμάτιο στον μη αποκατεστημένο χώρο του κτιρίου, όπως και η χρήση μιας παλιάς σιδεριάς ως εκθέματος, την οποία ο καλλιτέχνης είχε περισώσει όταν οι φυλακές έπαψαν να λειτουργούν. Η σιδεριά είναι σπασμένη, ο Ξένος την ονομάζει «Απόπειρα δραπέτευσης».
«Η ελευθερία του εγκλεισμού», έως τις 30 Σεπτεμβρίου.