«Η στιγμή του κινδύνου, που λειτουργεί σαν αστραπή –όπως λέει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν–, είναι αυτή που σου γεννάει την ανάγκη να ξαναδείς το παρελθόν· η επείγουσα στιγμή της διάσωσης της μνήμης».
Το μικρό απόσπασμα από την εισαγωγή του ιστορικού Αντώνη Λιάκου για το αυτοβιογραφικό βιβλίο της Μυρσίνης Ζορμπά «Σημειώσεις από την εποχή των προσδοκιών» (εκδ. Πόλις) αναφέρεται σε ένα προσωπικό περιστατικό: την προαναγγελία του επικείμενου τέλους της συντρόφου του, που πυροδότησε την ανάγκη της να εξιστορήσει τον βίο της. Παραθέτει επίσης μια φράση από το ημερολόγιό της: «Υπήρξα πάντοτε, από παιδί, πολιτικό ζώο (…) κάτι που με έσωσε από το χάος που με περιέβαλλε» (σ. 263, 9.12.21).
Η Μυρσίνη Ζορμπά και ο Αντώνης Λιάκος είχαν συμμετάσχει ενεργά σε πολιτικά κινήματα και σχέδια. «Σκοπός μας ήταν να εντάξουμε τον εαυτό μας στη ροή του ιστορικού χρόνου», γράφει ο ιστορικός στον πρόλογό του. Φέτος κλείνει ένας κύκλος 50 ετών από τον Νοέμβριο του 1973. Σαν σήμερα –Παρασκευή 17 Νοεμβρίου, όπως και τότε– αποφασίστηκε η βίαιη λύση της κατάληψης του Πολυτεχνείου, η οποία είχε μετατραπεί σε εξέγερση χιλιάδων διαδηλωτών εναντίον του δικτατορικού καθεστώτος.
«Είμαστε έξω απ’ το Πολυτεχνείο, θυμάμαι, ένα βραδάκι, ανάμεσα στο πλήθος, και αναρωτιόμαστε τι θα συμβεί, ποια θα είναι η έκβαση, η κατάληξη».
Η συγκεκριμένη επέτειος λοιπόν, ως επείγουσα στιγμή διάσωσης της μνήμης, συμπίπτει χρονικά με την έκδοση των «Σημειώσεων» και βρίσκει στην εκλιπούσα συγγραφέα μια σύμμαχο με γερό μνημονικό. Η ενότητα «Ενα περιοδικό που δεν εκδόθηκε», ενταγμένη στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου «Πώς θα απαλλαγούμε από τη δικτατορία;», προσθέτει στο ψηφιδωτό της Ιστορίας μια σχεδόν χαμένη ψηφίδα, την απόπειρα ίδρυσης ενός περιοδικού μέσα στη δικτατορία.
«Το 1973, ο εκδότης του “Ηριδανού” Αλέκος Παπακώστας μαζί με τον Λεωνίδα Κύρκο σχεδιάζουν να εκδώσουν περιοδικό, συζητάει και ο Τσίρκας μαζί τους. Επειδή έχω την εμπειρία του “Αντί” με ενσωματώνουν σε αυτή τη μικρή ομάδα», γράφει η Μ. Ζορμπά. «Κάνουμε συναντήσεις και συζητάμε για το πώς θα είναι το περιοδικό και τι ακριβώς θέλουμε να περιέχει. (…) Μας απασχολεί πολύ η απόπειρα φιλελευθεροποίησης του δικτατορικού καθεστώτος με τον Μαρκεζίνη, το 1973. Εκφράζεται η άποψη ότι, όσο και να ήθελαν να ελέγξουν τις πολιτικές εξελίξεις ο Παπαδόπουλος και ο Μαρκεζίνης, τελικά δεν θα τα κατάφερναν. Τα αρχικά ανοίγματα αναγκαστικά θα διευρύνονταν και πέραν των ορίων που εκείνοι θα έθεταν, καθώς θα έμπαιναν σε κίνηση οι μηχανισμοί της πολιτικής και των εκλογών. Οι χουντικοί δεν θα συνέχιζαν να παίζουν μόνοι τους· θα έχαναν βαθμιαία τον έλεγχο των εξελίξεων, θα αποκτούσαν αντιπάλους. Ο Κύρκος πίστευε –και είχε δίκιο– ότι η χούντα βρισκόταν σε μεγαλύτερο αδιέξοδο από τους εχθρούς της. Θεωρούσε λοιπόν ότι είχε έρθει επιτέλους η στιγμή, ύστερα από όλες εκείνες τις ατέρμονες συνωμοσίες χωρίς κανένα αποτέλεσμα, να μπουν οι βάσεις για να εκφραστεί ο δημοκρατικός χώρος στην Ελλάδα. Σε αυτή τη λογική εντασσόταν και η έκδοση ενός νόμιμου περιοδικού. Και επειδή το εγχείρημα υποστηριζόταν από τον κύκλο της “Καθημερινής” και την αντιδικτατορική Δεξιά, οι εμπνευστές του πίστευαν ότι θα τα καταφέρουν».
Η συγγραφέας μιλάει για τις πρώτες συζητήσεις σε ένα διαμέρισμα της Στουρνάρη που νοικιάζει η ομάδα για τα γραφεία, μέχρι που ξεσπούν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου.
«Από το διαμέρισμα της Στουρνάρη βλέπαμε τι συνέβαινε στο προαύλιο και στα κτίρια του Πολυτεχνείου. Η εκτίμηση των άλλων, την οποία συμμεριζόμουν κι εγώ, ήταν ότι, σύμφωνοι, τώρα εδώ εκτυλίσσεται μια σύγκρουση, μια εξέγερση. Η οποία όμως οδηγεί σε σκληρότερη καταστολή, όχι σε κάποια δημοκρατική λύση. (…) Είμαστε έξω απ’ το Πολυτεχνείο, θυμάμαι, ένα βραδάκι, ανάμεσα στο πλήθος, και αναρωτιόμαστε τι θα συμβεί, ποια θα είναι η έκβαση, η κατάληξη. Και ο Τσίρκας έχει κυριευτεί από μεγάλο ενθουσιασμό· ενθουσιασμό για την εξεγερσιακή ατμόσφαιρα που μας περιβάλλει, και τη νιώθουμε όλοι μας. «Θα πέσει η δικτατορία, παιδιά», λέει. Εχει αυτή τη βαθιά πεποίθηση και την καταθέτει. Τον οδηγεί το αίσθημα, όχι κάποια λογική ανάλυση. Βρισκόμαστε μία μέρα πριν εισβάλουν στο Πολυτεχνείο τα τανκς. Στις 17 Νοεμβρίου η κατάσταση είναι ήδη ζοφερή. Εχουν σκοτωθεί άνθρωποι, έχουν κυνηγηθεί άνθρωποι, τα βασανιστήρια στο ΕΑΤ-ΕΣΑ δεν σταματούν ούτε στιγμή. Ο φόβος γίνεται πια βεβαιότητα: με τη ματαίωση του πειράματος Μαρκεζίνη, καταστρέφεται κάθε προσπάθεια διεύρυνσης της νομιμότητας και της νόμιμης δράσης. Κανένα περιοδικό δεν μπορεί να εκδοθεί σε αυτές τις συνθήκες, αφού, με το πραξικόπημα του Ιωαννίδη, η κατάσταση μεταβάλλεται άρδην. (…) Ξενοικιάζουμε το διαμέρισμα και σταματούμε τις προεργασίες. Βρισκόμαστε πλέον σε μια νέα συνθήκη».