Περισσότερα βιβλία από ποτέ, πλούσια θεματολογία, ποικιλία στο ύφος γραφής, εξαιρετική εικονογράφηση. Η αγορά του παιδικού βιβλίου στην Ελλάδα γνωρίζει εντυπωσιακή ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια, με εκατοντάδες ελληνικούς αλλά και μεταφρασμένους τίτλους να καταλαμβάνουν μεγάλο τμήμα –και από τα πιο ενδιαφέροντα– από τα ράφια των βιβλιοπωλείων, δημιουργώντας έναν συναρπαστικό κόσμο περιπέτειας, ψυχαγωγίας αλλά και μάθησης.
Επειτα από πολλές δεκαετίες που τα βιβλία για παιδιά και εφήβους περιορίζονταν στα κλασικά παραμύθια, σε ιστορίες μυθοπλασίας και ιστορικές αφηγήσεις με κύρια θέματα την περιπέτεια, την οικογένεια και τη φιλία, οι συγγραφείς στρέφονται πλέον σε νέες θεματικές ακολουθώντας τους προβληματισμούς και τις τάσεις της εποχής. «Η βεντάλια της θεματολογίας έχει ανοίξει», διαπιστώνουν οι Μιμή Νικολαΐδη και Σοφία Σφύρτζη που εδώ και λίγα χρόνια διατηρούν το δημοφιλές παιδικό βιβλιοπωλείο «Ο γάτος Μαουρίτσιο» στο Παγκράτι. «Επικρατούν θέματα που άλλοτε αποτελούσαν ταμπού, όπως ο εκφοβισμός, τα δύο φύλα και οι διαφορές τους, η διαφορετικότητα και η αποδοχή της, καθώς και η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και η κατανόηση του πολυπολιτισμικού στοιχείου που πλέον είναι ορατό και στον ελληνικό χώρο. Στην Ελλάδα και παγκοσμίως, η θεματολογία έχει μετατοπιστεί από τη φαντασία, το λεγόμενο fantasy, και τις παραδοσιακές ιστορίες σε πιο σύγχρονους προβληματισμούς, όπως η ποικιλομορφία, η συμπερίληψη, η ισότητα των φύλων και η κοινωνική δικαιοσύνη, η βιώσιμη ανάπτυξη, αλλά και οι διαφορετικές πραγματικότητες που αντιμετωπίζουν τα παιδιά ανά τον κόσμο, ενθαρρύνοντας τους νέους αναγνώστες να σκεφτούν κριτικά για τον κόσμο γύρω τους».
«Παλιά διάλεγαν ένα βιβλίο γιατί τους άρεσε η ιστορία, η εικονογράφηση – τώρα ζητούν τη βοήθεια του βιβλίου για κάτι που δεν ξέρουν πώς να το διαχειριστούν», λέει η συγγραφέας Δανάη Δάσκα.
Για απομάκρυνση από τα στερεότυπα στη θεματολογία των παιδικών βιβλίων κάνει λόγο η συγγραφέας Αγγελική Δαρλάση, υποψήφια για το Διεθνές Βραβείο Χανς Κρίστιαν Αντερσεν 2024, το επονομαζόμενο και «Μικρό Νομπέλ». «Τα βιβλία θίγουν επίσης περισσότερο θέματα έμφυλης ταυτότητας, τα δικαιώματα των παιδιών, το δικαίωμα στην προσωπικότητα. Θα έλεγα ότι συνολικά στα θέματα των στερεοτύπων έχουμε κάνει μεγάλα βήματα. Τα εφηβικά παραμένουν όχι συντηρητικά ακριβώς, αλλά παγιωμένα σε θέματα που νομίζουμε εμείς οι ενήλικες που τα γράφουμε ότι αφορούν τους εφήβους. Τα θέματα εξακολουθούν να είναι η σχέση με τους γονείς, τα ναρκωτικά, το bullying. Στα εφηβικά δεν έχουμε πιο τολμηρά βιβλία». Μεγάλη στροφή σε θέματα που σχετίζονται «με το περιβάλλον και τη φύση, την περιβαλλοντική ενσυναίσθηση και στα βιβλία συναισθημάτων και ψυχικής ανθεκτικότητας», επισημαίνει η Ηρώ Μαστορίδου υπεύθυνη δικαιωμάτων παιδικού βιβλίου των εκδόσεων Μάρτης.
Ανάλογα την ηλικία
Η θεματολογία διαφοροποιείται βεβαίως και ανάλογα με την ηλικία των παιδιών. «Τα βιβλία για παιδιά προσχολικής ηλικίας επικεντρώνονται συνήθως σε βασικές εκπαιδευτικές έννοιες, σε θέματα που αφορούν τις συνήθειές τους στην καθημερινότητά τους, καθώς και σε ιστορίες που ενισχύουν τη φαντασία. Τα βιβλία για τα παιδιά δημοτικού πραγματεύονται πιο σύνθετα θέματα, όπως η φιλία, η αυτοαποδοχή και η ανάπτυξη της προσωπικότητας. Για τους εφήβους, η λογοτεχνία εξερευνά θέματα όπως η ταυτότητα, ο ενθουσιασμός και οι προκλήσεις της ενηλικίωσης, ενώ παράλληλα διερευνάται η πολυπολιτισμική κατανόηση, η κοινωνική δικαιοσύνη και άλλα σύγχρονα ζητήματα που τους αφορούν», διαπιστώνουν οι υπεύθυνες του Γάτου Μαουρίτσιο.
Μια ακόμη μεγάλη αλλαγή που καταγράφεται στον χώρο του παιδικού βιβλίου είναι το επίπεδο ενημέρωσης και ενδιαφέροντος των γονιών για τους τίτλους που κυκλοφορούν. «Οι γονείς γενικά είναι πιο υποψιασμένοι και πιο ψαγμένοι στο παιδικό βιβλίο, δεν αρκούνται σε μια εντυπωσιακή εικονογράφηση, θα ψάξουν και το περιεχόμενο. Τους απασχολεί πολύ το ζήτημα της ψυχικής διαχείρισης των παιδιών», σημειώνει η κ. Μαστορίδου. «Πολλά βιβλία έχουν να κάνουν με συμπεριφορές, δηλαδή πώς να αντιδράσουμε σε ένα δυσάρεστο συναίσθημα. Και είναι και αυτό ένα από τα κριτήρια που έχουν οι γονείς για την επιλογή βιβλίων, π.χ. τι βιβλίο να διαλέξω για το παιδί μου που δεν έχει πολλούς φίλους», επισημαίνει η συγγραφέας Δανάη Δάσκα που θεωρεί ότι οι αγωνίες των γονιών παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση της αγοράς του βιβλίου. «Παλιά πήγαινε ένας γονιός σε ένα βιβλιοπωλείο και διάλεγε ένα βιβλίο, γιατί του άρεσε η ιστορία, η εικονογράφηση, ο ήρωας και το μήνυμά του. Τώρα νιώθω ότι πηγαίνει για να λύσει ένα πρόβλημα, ζητά τη βοήθεια του βιβλίου για κάτι που δεν ξέρει πώς να το διαχειριστεί. Νομίζω ότι τα βιβλία δεν πρέπει να είναι μόνο ένα εργαλείο εκμάθησης, αλλά να μοιάζουν περισσότερο με το παιχνίδι. Οχι να είναι μια αφορμή για μια συζήτηση για τον κόσμο και τη ζωή. Στα κλασικά και σύγχρονα παραμύθια έβρισκε κανείς πολλά νοήματα, αλλά ο συγγραφέας δεν είχε ως στόχο να επιφέρει μια αλλαγή ή να βοηθήσει τον γονιό με κάποιο τρόπο. Τώρα υπάρχουν στην Ελλάδα ακόμα περισσότεροι τίτλοι που έχουν ως στόχο να λύσουν ένα πρόβλημα συμπεριφοράς», σημειώνει.
Το στοιχείο του διδακτισμού που υπήρχε παραδοσιακά στην ελληνική παιδική λογοτεχνία φαίνεται ότι σταδιακά υποχωρεί και κυκλοφορεί πια πληθώρα βιβλίων που είναι διασκεδαστικά και τα μηνύματά τους είναι έμμεσα και περνούν με υπαινικτικό τρόπο. «Η σύγχρονη τάση στα κείμενα, ειδικά στα μεταφρασμένα, είναι τα κάθε είδους μηνύματα να παρουσιάζονται κάπως κρυμμένα και, χρησιμοποιώντας την αίσθηση του χιούμορ και ακολουθώντας έναν πολυεπίπεδο τρόπο γραφής, να απευθύνονται σε διάφορες ανάγκες και προτιμήσεις του κοινού τους», σημειώνουν οι κυρίες Νικολαΐδη και Σφύρτζη. «Υπάρχουν βιβλία τα οποία μιλούν για θέματα όπως η φιλία, ο φόβος, το bullying, η απώλεια, αλλά καταφέρνουν να δημιουργήσουν τελικά κάτι πιο πρωτότυπο, κάτι πιο προσωπικό και να μεταφέρουν το μήνυμα ακολουθώντας περισσότερο τους κανόνες της τέχνης και όχι της εκπαίδευσης», σημειώνει η κ. Δαρλάση.
Παράλληλα, παρατηρείται μια προσπάθεια διεύρυνσης του αναγνωστικού κοινού προς νεότερες ηλικίες με αύξηση των εικονογραφημένων βιβλίων, στα οποία είναι εμφανής και μια εντυπωσιακή αισθητική και καλλιτεχνική αναβάθμιση των εικονογραφήσεων. «Πρόκειται για μικρά έργα τέχνης», σημειώνει η Ηρώ Μαστορίδου, ενώ η Δανάη Δάσκα κάνει λόγο για «εξαιρετικούς εικονογράφους», η επαφή με τη δουλειά των οποίων αφήνει έντονο αποτύπωμα στα παιδιά. «Στις επισκέψεις που κάνω σε σχολεία εντυπωσιάστηκα από το πόσο διαφορετικά ζωγραφίζει κάθε παιδί. Στη δική μας γενιά όλοι πάνω κάτω ζωγραφίζαμε τις ίδιες εικόνες, κάποιος πιο επιδέξια κάποιος κάπως λιγότερο. Τώρα τα παιδιά έχουν τέτοιο πλούτο ερεθισμάτων, που προέρχεται και από τα βιβλία, που το καθένα φτιάχνει κάτι τελείως διαφορετικό, παραβιάζουν τα μεγέθη, τις αναλογίες, αλλά με πολύ καλλιτεχνικό τρόπο, φαίνεται ότι έχουν εκτεθεί σε πιο καλλιτεχνικά ερεθίσματα». Οσο για το ποια βιβλία τελικά προτιμούν τα ίδια τα παιδιά, οι ιδιοκτήτριες του Γάτου Μαουρίτσιο έχουν διαπιστώσει ότι εξαιρετικά δημοφιλή είναι «τα βιβλία φαντασίας (fantasy), του είδους του Χάρι Πότερ, του Τόλκιν κ.λπ., τα βιβλία μυστηρίου και τα βιβλία με χιούμορ, καθώς και τα graphic novels –είδος που ανθεί την τελευταία δεκαετία– και τα comics».