Το «Ζ», το πιο γνωστό διεθνώς έργο του Βασίλη Βασιλικού, ήταν από τα λίγα λογοτεχνικά βιβλία της δεκαετίας του ’60 που έγιναν σύμβολο μιας ευρύτερης πολιτικής ενηλικίωσης. Εμπνευσμένο από τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη, το «Ζ», αν και εκδόθηκε το 1966, ταυτίστηκε λίγο μετά με την αντίσταση κατά της στρατιωτικής δικτατορίας, στη διάρκεια της οποίας ο Βασίλης Βασιλικός ζούσε εξόριστος στο εξωτερικό. Η βραβευμένη με Οσκαρ μεταφορά στον κινηματογράφο λίγο μετά (1969) από τον Κώστα Γαβρά, και με τη συνδρομή μιας λαμπρής διεθνούς διανομής αλλά και της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη, είχε συνδέσει διά παντός το «Ζ» με τις ιδέες της πολιτικής στράτευσης και της πάλης για τη δημοκρατία. Επιπλέον, ήταν και ένας αγωγός για τη διεθνή καταγγελία των συνταγματαρχών της επταετίας.
Ο Βασίλης Βασιλικός, που απεβίωσε σε ηλικία 89 ετών, υπήρξε ένας πολυγραφότατος και κατά βάσιν πολιτικός συγγραφέας. Αλλά δεν ήταν μόνο η ένταξή του στην Αριστερά που τον χαρακτήριζε. Υπήρξε ένας πολυδιάστατος δημιουργός που δοκίμασε όλα τα είδη του λόγου. Τον χαρακτήριζε εκείνη η διεθνιστική αντίληψη μιας μεγάλης πατρίδας. Τον απασχόλησε πολύ η φιλοσοφική διάσταση του έρωτα αλλά και η πηγαία ανάλωσή του. Τον αφορούσαν ζητήματα υπαρξιακά και οντολογικά. Η μνήμη, ο χρόνος. Ολα συνέκλιναν σε μια αντίληψη του ανθρώπου που παλεύει, με θεούς και δαίμονες, με συστήματα καταστολής (πολιτικά, ηθικά ή συνειδησιακά), σε ένα περιβάλλον ενός σχετικού κοινωνικού ντετερμινισμού. Ωστόσο, ζητούμενο ήταν ο θρίαμβος του ανθρώπου.
Η κατά διαστήματα πολιτική θητεία του Βασίλη Βασιλικού δεν υπήρξε ποτέ εμπόδιο για να γράφει, αλλά ούτε και αυτή η δημόσια στάση του είχε αιφνιδιάσει ποτέ το κοινό, καθώς από νεαρή ηλικία ήταν ένα πολιτικό ον. Στην πρώτη κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου είχε αποδεχθεί να συνδράμει τη νέα πολιτική κατάσταση αναλαμβάνοντας καθήκοντα αναπληρωτή γενικού διευθυντή στην ΕΡΤ. Ο διορισμός του είχε τότε ισχυρό συμβολισμό (το 1980, επί κυβερνήσεως Νέας Δημοκρατίας, δεν είχε αποδεχθεί το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος για το «Τελευταίο αντίο»). Στα πρόσφατα χρόνια, είναι νωπή η μνήμη από τη σύμπραξή του με τον ΣΥΡΙΖΑ, ως βουλευτής Επικρατείας κατά την περίοδο 2019-2023.
Ο μεγάλος αριθμός των εκδοθέντων έργων του καλύπτει μια μακρά περίοδο: όλο το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα και τις αρχές του 21ου. Τα έργα του εκδόθηκαν από πολλούς Ελληνες εκδότες, με πρώτη την «Εστία». Είχε χαρεί τη δημόσια αναγνώριση και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και το 2016 είχε τιμηθεί με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο των Γραμμάτων από το υπουργείο Πολιτισμού. Ηταν η αναγνώριση μιας πορείας. Η πρώτη περίοδός του, πάντως, την οποία αξίζει κανείς έστω και εκ των υστέρων να ανακαλύψει, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς ο Βασίλης Βασιλικός ήταν μια νέα φωνή που αναδυόταν σε ένα αρκετά συντηρητικό περιβάλλον, μια φωνή καθαρή, τολμηρή και βαθιά. Ηταν ένας άνθρωπος διά βίου αφοσιωμένος στο γράψιμο, πυρετώδης γραφιάς με την παράλληλη ιδιότητα ενός δημόσιου προσώπου. Ο άνθρωπος που έμεινε στην Ιστορία για το «Ζ», μπορούσε να είχε γράψει ένα μικρό, τρυφερό, φιλοσοφικό ποίημα.
Κοσμοπολίτικο εκτόπισμα
Στην πολιτική λογοτεχνία, που δεν ήταν, όπως πρέπει να υπογραμμιστεί, η μοναδική έκφραση του λόγου του αλλά η πιο προβεβλημένη στο ευρύ κοινό, οδηγήθηκε σταδιακά στη δεκαετία του ’60. Και ήταν τέτοια η ιστορική, πολιτική και κοινωνική συγκυρία που αυτή η λογοτεχνική έκφραση τον συνόδευε πάντα. Υπήρξε πολυμεταφρασμένος, καθώς στη δεκαετία του 1960 η Ελλάδα προκαλούσε ενδιαφέρον και συμπάθεια. Υπήρχε διεθνής περιέργεια.
Επιπλέον, ο ίδιος είχε ένα κοσμοπολίτικο εκτόπισμα, από τις νεανικές σπουδές του στις ΗΠΑ έως τα χρόνια στο Παρίσι. Με τη Γαλλία διατήρησε έναν βαθύ, ισόβιο και αμφίδρομο δεσμό. Ανήκε, θέλοντας και μη, σε εκείνο το είδος των διανοουμένων που ωρίμασαν σε συνθήκες πολιτικής ρευστότητας και κοινωνικής μεταβολής. Από τον μακρύ κατάλογο των βιβλίων του: η τριλογία «Το φύλλο» – «Το πηγάδι» – «Τ’ αγγέλιασμα», «Η μυθολογία της Αμερικής», «Πορτραίτα», «Τα καμάκια», «Γλαύκος Θρασάκης», «Οι λωτοφάγοι», «Οι γάτες της Rue d’ Hauteville», «Μνήμη από μελάνι», «Η μνήμη επιστρέφει με λαστιχένια πέδιλα» και πολλά άλλα.
Γεννημένος στην Καβάλα το 1934, ο Βασίλης Βασιλικός μέσα από τα πολλά ενδιαφέροντά του και τις σπουδές του είχε αναπτύξει μια ολιστική σχέση με τη δημιουργική έκφραση: σενάριο, σινεμά, σκηνοθεσία, θέατρο, ποίηση, διήγημα, μυθιστόρημα, μεταφράσεις, αρθρογραφία. Η δημοσιογραφική πορεία του, παράλληλα και σε αλληλοτροφοδότηση με τη λογοτεχνική, ήταν ένα δημόσιο βήμα που προέκυπτε αβίαστα από την προσωπικότητά του.
Ο Βασίλης Βασιλικός είχε επιτύχει να δημιουργήσει μια δημόσια περσόνα, το εκτόπισμα της οποίας υπερέβαινε τα όρια του αναγνωστικού κοινού του. Η φιγούρα του με το καπέλο, την πίπα και τα γυαλιά ήταν χαρακτηριστική και απολύτως αναγνωρίσιμη. Είχε κατά μία έννοια «κατασκευάσει» έναν δημόσιο εαυτό που μπορούσε να λειτουργήσει και να απευθύνεται σε διαφορετικές ομάδες κοινού. Παντρεμένος τα πολύ τελευταία χρόνια της ζωής του με την υψίφωνο Βάσω Παπαντωνίου (με τους δικούς της αγώνες για την Ακαδημία Μαρία Κάλλας), ο Βασίλης Βασιλικός ήταν μέρος της δημόσιας ζωής.
Αγαπήθηκε από ένα μεγάλο κοινό. Τα βιβλία του μένουν ως ίχνη ενός ανήσυχου και πολυδαίδαλου ανθρώπου.