Ακούγεται μίζερο και αναξιόπιστο και όσες/οι από εμάς είμαστε φύσεις αισιόδοξες αντιδρούμε ενστικτωδώς· ίσως, όμως, χρόνο τον χρόνο η ένταση και των δικών μας ακόμη αντιδράσεων να φθίνει, καθώς ολοένα και συχνότερα τα έτη του 21ου αιώνα γέρνουν προς το τέλος τους φορτωμένα αγωνίες αντί υποσχέσεων, απειλές αντί ελπίδων και μια διάχυτη, γενικευμένη αίσθηση υποθηκευμένου μέλλοντος. Ο θερινός καύσωνας και οι καταστροφές που έπληξαν με ιδιαίτερη δριμύτητα την Ελλάδα το καλοκαίρι του 2023 έκαναν απτό το φάσμα της κλιματικής κρίσης (ας σταματήσουμε, επιτέλους, να χρησιμοποιούμε τον παρελκυστικό εις βάρος της άμεσης ανάγκης για ανάληψη δράσης όρο «κλιματική αλλαγή»!).
Ταυτόχρονα επεκτείνεται αισθητά, ιδιαίτερα στις νεαρότερες ηλικίες, η ανάγκη να ανακαλύψει κανείς τη φύση και να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του/της με αυτήν. Οπως λέει ο Σαββόπουλος, μιλώντας για τα παιδιά, «έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα». Σκηνογραφεί προφητικά σχεδόν αυτά τα λόγια στο εξαιρετικά επιβαρυμένο από περιβαλλοντική άποψη Λαύριο. Ακολουθώντας τον και μνημονεύοντας παράλληλα τον Μανόλη Αναγνωστάκη («λέω το σκύλο σκύλο, το λύκο λύκο, το σκοτάδι σκοτάδι») διαβάσαμε και προτείνουμε βιβλία για μικρά και μεγαλύτερα παιδιά, που εμπεριέχουν ανάλογους προβληματισμούς.
Ανάμεσα στα πολλά και πράγματι εξαιρετικά της κατεύθυνσης αυτής, ξεχωρίζει το «Τι βλέπεις όταν κοιτάζεις ένα δέντρο», της ενδιαφέρουσας Βρετανίδας Εμα Καρλάιλ, που γράφει και εικονογραφεί (εκδ. Μάρτης, 2023). Μολονότι η εικονογράφηση είναι τόσο μαγική που μπορεί από μόνη της να σε απορροφήσει ολότελα, στέκομαι στις πληροφορίες, που με άφησαν κυριολεκτικά άναυδη. Μια ζωή περπατώ στα δάση και δεν είχα ιδέα ότι υπάρχει ένα δίκτυο μυκήτων που ονομάζεται παγκόσμιος δασικός ιστός, χάρη στον οποίο τα δέντρα «μιλούν» μεταξύ τους ανταλλάσσοντας χρήσιμες πληροφορίες, υποστηρίζοντας και «φροντίζοντας» το ένα το άλλο. Ούτε ήξερα ότι υπάρχουν οικογενειακά δίκτυα και δέντρα-μητέρες! Σταματώ γιατί θα μπορούσα να γράψω εκατοντάδες λέξεις γι’ αυτό το ολιγόλογο μα τόσο σπουδαίο βιβλίο (ηλικίες 4+).
Γνωρίζατε ότι τα δέντρα «μιλούν» μεταξύ τους ανταλλάσσοντας χρήσιμες πληροφορίες, υποστηρίζοντας και «φροντίζοντας» το ένα το άλλο; Οτι υπάρχουν δέντρα-μητέρες;
Τον Νοέμβριο του 2022 δημοσιεύθηκε το βιβλίο του Θοδωρή Αραμπατζή «Η φωνή των δέντρων» (εκδ. Μεταίχμιο, εικόνες Δέσποινα Μανώλαρου). Πραγματικά δυσκολεύεται κανείς να μην αποδώσει στον συγγραφέα τις προφητικές ικανότητες μιας Κασσάνδρας, αφού οι περιπέτειες της μικρής Μαρίας, που πρωταγωνιστεί, περιλαμβάνουν πλημμύρες και δασικές πυρκαγιές. Σαν να έφυγαν, η πρωταγωνίστρια και οι δικοί της, ένα βράδυ αλλόφρονες οικογενειακώς με το τροχόσπιτο από έναν πλημμυρισμένο Βόλο, για να καταλήξουν στις παρυφές μιας Δαδιάς λίγο πριν την εκεί καταστροφή! Από την άλλη, βέβαια, δεν μπορούμε να μη σκεφθούμε ότι ένας συγγραφέας με στοιχειώδη περιβαλλοντική ευαισθησία εύκολα θα μπορούσε να επινοήσει ένα τέτοιο «στόρι» που, δυστυχώς, λίγους μήνες μετά την κυκλοφορία του βιβλίου πολλά παιδιά στη χώρα μας το έζησαν στο πετσί τους ως καταστροφική αλήθεια. Η πλημμυροπαθής Μαρία του βιβλίου μαθαίνει να συνομιλεί με τα δέντρα στη γλώσσα τους, συνεχίζοντας ίσως έναν διάλογο που έμεινε σε εκκρεμότητα από το 1910, από εκείνα τα δέντρα που συνομιλούν –και ξεκαρδίζονται κιόλας!– πάνω από το κοιμισμένο βασιλόπουλο στο «Παραμύθι χωρίς όνομα» της Πηνελόπης Δέλτα. Μολονότι δεν αποφεύγεται κάποιος διδακτισμός εδώ κι εκεί, το βιβλίο πετυχαίνει να αφηγηθεί ένα χορταστικό σύγχρονο παραμύθι, που δεν αποσιωπά τις δυσκολίες αλλά και δεν τσιγκουνεύεται το αίσθημα της παρηγοριάς (ηλικίες 10+).
Πριν από κάμποσες δεκαετίες, η δράση στα βιβλία περιπέτειας για μικρούς και μεγάλους εκτυλισσόταν στο πλαίσιο ενός πολέμου, μιας περιπλάνησης στη ζούγκλα, ενός ταξιδιού στα αστέρια. Σήμερα πληθαίνουν τα βιβλία που, δυστυχώς, έχουν αυτονόητο φόντο την κλιματική κρίση· τα παιδιά και οι νέες/οι, δίκαια την αισθάνονται να υπονομεύει χειροπιαστά το μέλλον τους, ανησυχούν, εξεγείρονται. «Γιατί δεν κάνει κάτι ο κόσμος; Γιατί δεν κάνεις κι εσύ κάτι παραπάνω;», ρωτάει εξοργισμένη η μικρή Εϊπριλ τον μπαμπά της, έναν χαμένο στον κόσμο των μετρήσεων μετεωρολόγο, με τον οποίο περνάει ένα καλοκαίρι στο Νησί των Αρκούδων, νότια του Σβάλμπαρντ, στον αρκτικό κύκλο. «Ο μπαμπάς συνοφρυώθηκε. Ηταν εμφανές ότι δεν είχε αναρωτηθεί ποτέ ο ίδιος γι’ αυτό και τα φουντωτά φρύδια του έσμιξαν σαν σαστισμένη κάμπια. “Δεν ξέρω”». Το βραβευμένο βιβλίο με τίτλο «Η τελευταία αρκούδα» (εκδ. Παπαδόπουλος, 2023), που υπήρξε ταυτόχρονα κι ένα εντυπωσιακό συγγραφικό ντεμπούτο της Βρετανίδας Χάνα Γκολντ –στοιχηματίζω πως σύντομα θα το δούμε και ως ταινία στο σινεμά– είναι μια ιστορία αγάπης ανάμεσα στην ορφανή από μητέρα εντεκάχρονη πιτσιρίκα από τη Βρετανία και σε έναν αρκούδο, τον «Αρκούδο», που εγκλωβίστηκε για χρόνια στο νησί του αρκτικού κύκλου, χάνοντας πιθανότατα κι αυτός τη μητέρα του εξαιτίας της ταχύτατης τήξης των πάγων που έλαβε χώρα σε μια συγκεκριμένη περίοδο. Η Εϊπριλ, παιδί μοναχικό και συνεσταλμένο, συνδέεται με το επίσης μοναχικό ζώο. Σασπένς και χάπι εντ, πάνω σ’ αυτή τη μικρή κουκίδα γης ανάμεσα στη Νορβηγία και το αρχιπέλαγος Σβάλμπαρντ, τρυφερότητα αλλά και ανάδειξη του μεγαλύτερου ίσως προβλήματος της εποχής μας, καθιστούν το βιβλίο πολύτιμο και απολαυστικό ανάγνωσμα (ηλικίες 9+ και θα το αγαπήσουν μικροί και μεγάλοι).
Ενα παλιό βιβλίο, «Το κρυμμένο νερό» του 2010 (εκδ. Πατάκη), από την αγαπημένη και πλέον κλασική στο είδος της παραμυθού Λιλή Λαμπρέλλη και τη βραβευμένη εικονογράφο Φωτεινή Στεφανίδη, φέρνει με φαντασία και συγκίνηση στο προσκήνιο το ζήτημα της ξηρασίας. Ενα αγόρι, σπάζοντας το προαιώνιο στερεότυπο της εχθρότητας ανθρώπου και φιδιού, γίνεται ειλικρινής σύντροφος και συνοδοιπόρος ενός διψασμένου ερπετού. Υστερα από περιπέτειες, ρίσκα και θυσίες, αλλά και με έναν μαγικό χορό, οι δυο τους βρίσκουν εντέλει νερό, για το καλό όλων: «Μια μόνο τρύπα για ν’ αντικρίσετε νερό, όχι πολλές. Σκάβετε με χέρι ανάλαφρο και σταθερό. Και με ησυχία. Αλλιώς, ο θόρυβος και η αταξία το νερό το διώχνει». Αυθόρμητα έφερα στο μυαλό μου τα μικρά ερπετά, που οι γενναίοι και πολύ νέοι εθελοντές της Anima διέσωσαν με τα γαντοφορεμένα χέρια τους λίγους μήνες πριν, «χτενίζοντας» βήμα βήμα ένα εφιαλτικό τοπίο στην καμένη δυτική Πάρνηθα, που ακόμα κάπνιζε… Το ότι, πάντως, με τόση φυσικότητα ανακαλούμε πλέον στιγμές της πρόσφατης πραγματικότητας ξεφυλλίζοντας παραμύθια, είναι η πιο τρανή απόδειξη ότι ο συναγερμός θα έπρεπε να έχει χτυπήσει προ πολλού (κλασικό παραμύθι, άρα για κάθε ηλικία!).
Οι Τζωρτζίνα Σπύρη και Μάνια Ζηρίδη έφτιαξαν ένα ιστοριάκι μαθητείας, με τίτλο «Ταξίδι στον ωκεανό. Αναζητώντας το χαμένο χάρισμα» (εκδ. Διόπτρα, 2023). Πρωταγωνιστεί το νεαρό δελφίνι Κλικ – επιτυχημένο όνομα που παραπέμπει στο χαρακτηριστικό σφύριγμα («κλικ κλικ») που βγάζει το συγκεκριμένο είδος παράκτιων δελφινιών όταν παρατηρούν προσεκτικά το περιβάλλον γύρω τους. Με τη βοήθεια της ζεστής εικονογράφησης του Γιάννη Σκουλούδη παρακολουθούμε τον Κλικ να γεννιέται, να αποχωρίζεται τη μαμά του και να ωριμάζει ταξιδεύοντας στις θάλασσες και τους βυθούς, αναζητώντας το ιδιαίτερο δικό του «χάρισμα». «Η καρδιά του χτυπούσε δυνατά κάθε φορά που ηχοεντόπιζε και επιτέλους κατάλαβε ποιο ήταν το χάρισμά του! Ο ηχοεντοπισμός ήταν ένας μοναδικός τρόπος με τον οποίο μπορούσε να αντιληφθεί την παραμικρή λεπτομέρεια, ακόμη και στο βαθύ σκοτάδι!». Ο Κλικ αποδεικνύεται δελφίνι θαρραλέο, που καταστρέφει δίχτυα, απελευθερώνει ψάρια και βάζει φρένο σε σκάφη που ηχορυπαίνουν αναζητώντας ορυκτά καύσιμα (ηλικίες 7+).
Ο Ενζο ονειρεύεται ένα κοτέτσι στο προαύλιο του σχολείου του
Ως σύγκρουση δύο κόσμων, που εκπροσωπούν δύο διαφορετικές στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στο περιβάλλον και τη φύση, στήνει το παραμύθι της η Γουέντα Σάρετι, μια Βρετανίδα από το ωραίο Νόρφολκ, που σπούδασε θετικές επιστήμες και στράφηκε στη συγγραφή παιδικής λογοτεχνίας όταν άρχισε να διαβάζει βιβλία στη μικρή της κόρη. Με τη βοήθεια του χαρισματικού εικονογράφου και επίσης «παραμυθά», του Ιρλανδού Πάντι Ντόνελι, εξιστορεί στο «Η τελευταία πίτα με φύκια» (εκδ. Ικαρος, 2023), με τη βοήθεια μιας αλληγορίας, τις εντάσεις και τις αντιθέσεις που οξύνονται στον σύγχρονο κόσμο γύρω από τα ζητήματα αυτά. Ετσι, οι «Κορυφοδεντρίτες» ζουν ψηλά, στα δέντρα και με μανία «κατασκευάζουν πράγματα». Επειδή όμως είναι αχόρταγοι –δεν λέγεται, αλλά υποβάλλεται, όπως συμβαίνει στις καλές αφηγήσεις– «όταν έφτιαχναν κάτι καινούργιο, πετούσαν το παλιό, είτε είχε χαλάσει είτε όχι». Θύματα αυτής της αστόχαστης υπερπαραγωγής ήταν οι «Βυθοθαλασσίτες» (μια εκδοχή του «παγκόσμιου Νότου»;), που ζούσαν στον βυθό της θάλασσας: «Τους άρεσε να χτίζουν σπίτια από κοράλλια, να κολυμπούν με τα ψάρια και να φτιάχνουν πίτες με φύκια». Για να μην τα πολυλογούμε, η θάλασσα γίνεται γρήγορα μια απέραντη χωματερή των Κορυφοδεντριτών, οι Βυθοθαλασσίτες χάνουν τους πόρους για την επιβίωσή τους και, αφού φάνε την τελευταία πίτα με φύκια, παίρνουν τον δρόμο για τον πάνω κόσμο, στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν. Το τέλος είναι καλό, με μπόλικη συμφιλίωση και ακόμη περισσότερη ανακύκλωση (ηλικίες 3+).
Από τη λίστα των προτάσεών μας δεν θα μπορούσαν να λείπουν τα βιβλία γνώσεων, αφού μάλιστα το θέμα μας άπτεται των φυσικών επιστημών και της προστασίας του πλανήτη. Εδώ ήταν ακόμα δυσκολότερο να επιλέξουμε από ένα πλήθος καλαίσθητων και περιεκτικών εκδόσεων. Καταλήξαμε σε τρία βιβλία, συνδυάζοντας την παραδοσιακή ιδέα που έχουμε για τη συστηματική γνώση με τη μαχητική οπτική που συνάδει με το αντικείμενο που μας απασχολεί εδώ. Ποιο νήμα συνδέει άραγε τον φυσιοδίφη ποιητή Θορό από τις ΗΠΑ με τη νεαρή παγκόσμιας εμβέλειας ακτιβίστρια Γκρέτα Τούνμπεργκ από τη Σουηδία; Και ποιος το φανταζόταν ότι κάποια ονόματι Ελεν Σουόλοου Ρίτσαρντς, γεννημένη το 1842 στις ΗΠΑ, θα γινόταν η πρώτη γυναίκα που φοίτησε στο MIT και θα δημιουργούσε εκεί το «εργαστήριο χημείας της υγείας»; Το «Οικολογία. 40 ακτιβιστές για την προστασία του πλανήτη» της Γαλλίδας δημοσιογράφου και συγγραφέα Ελιζαμπέτ Κομπρ, με εικονογράφηση της Βερονίκ Ζοφρ (εκδ. Μίνωας), παρουσιάζει έξυπνα και περιεκτικά σαράντα προσωπικότητες που από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα συνδέουν τη ζωή τους με προσπάθειες και αγώνες υπέρ του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής. Ο κατάλογος δεν είναι μάλιστα καθόλου ανδροκρατούμενος ή δυτικοκεντρικός: θα συναντήσουμε, ανάμεσα σε άλλους, τον Ιάπωνα πολιτικό Τανάκα Σόζο (1841-1913) αλλά και την Κενυάτισσα πανεπιστημιακό Ουανγκάρι Μαατάι που τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ Ειρήνης για τους αγώνες της (ηλικίες 8-99 ετών).
Ποιο νήμα συνδέει τον φυσιοδίφη ποιητή Θορό από τις ΗΠΑ με τη νεαρή παγκόσμιας εμβέλειας ακτιβίστρια Γκρέτα Τούνμπεργκ από τη Σουηδία;
Το 2022 είχαμε όμως και ένα καλαίσθητο, εμπεριστατωμένο ελληνικό βιβλίο γνώσεων με θέμα, ακριβώς, τις καταστροφές, φυσικές και ανθρωπογενείς. «Το βιβλίο των καταστροφών» (εκδ. Καλέντη) γράφτηκε από τη Μαρία Ανδρικοπούλου, εικονογραφήθηκε από τη Μυρτώ Δεληβοριά και δίκαια απέσπασε το βραβείο βιβλίου γνώσεων για παιδιά του «Αναγνώστη». Γράφτηκε μεταξύ άλλων ότι αξίζει να μεταφραστεί, και αυτό είναι πέρα για πέρα σωστό (η δε προώθηση μιας τέτοιας μετάφρασης θα ήταν, ας μου επιτραπεί, περίπου αυτονόητη στο πλαίσιο μιας εθνικής πολιτικής για το βιβλίο). Επειτα από ένα καλοκαίρι σαν αυτό που πέρασε, τα παιδιά της χώρας μας θα είναι γεμάτα ερωτηματικά, ανησυχίες και ιδέες. Το βιβλίο προσφέρεται ιδανικά για να συζητηθούν οι πλημμύρες και οι πυρκαγιές σε βάση ορθολογική, με συνοπτική εγκυκλοπαιδική πληροφόρηση που δεν παραλείπει να αναφερθεί στην ευθύνη του ανθρώπινου παράγοντα, δηλαδή της κλιματικής αλλαγής. Ομως, όπως σε κάθε κεφάλαιο, έτσι και στις πλημμύρες, πλάι στην επιστημονική γνώση και τεκμηρίωση εκτίθεται και ο μύθος. Η συγγραφέας έχει επιλέξει πολύ έξυπνα να μην κάνει πέρα με τρόπο ψυχρό τη σφαίρα της φαντασίας: μύθοι και παραμύθια, και μάλιστα από διάφορα μέρη του κόσμου, πλαισιώνουν κάθε κεφάλαιο του βιβλίου της. Ετσι, οι μικρές αναγνώστριες/ες εμβαπτίζουν την αγωνία τους στο απαραίτητο και πανάρχαιο συλλογικό φαντασιακό διακρίνοντας, παράλληλα, τον μύθο από την αλήθεια. Οι ορεξάτες/οι παιδαγωγοί θα βρουν, νομίζω, στο βιβλίο αυτό το ιδανικό στήριγμα για μια στέρεη γνώση που δεν δίνεται με τρόπο στεγνό (ηλικίες 8+).
«Η Γη είναι φίλη μου»
Ακόμη ένα ιδιαίτερα καλοφτιαγμένο βιβλίο για το τέλος, «Η Γη είναι φίλη μου» (εκδ. Καπόν): ένα γραπτό «μυθοπλαστικό ντοκιμαντέρ» θα κλείσει τη λίστα μας – άλλο ένα βιβλίο γνώσης από τη Γαλλία, πατρίδα άλλωστε της εγκυκλοπαίδειας. Η μουσικός και συγγραφέας Μάγια Μπραμί συνεργάζεται στα χρόνια της καραντίνας με την Καρίν Ντρεσέ. Οι δυο τους πραγματοποιούν έναν νοερό γύρο του κόσμου, στον οποίο πρωταγωνιστούν μικρά παιδιά από κάθε γωνιά του πλανήτη, που νοιάζονται και μάχονται για τη φύση και το περιβάλλον. Γνωρίζουμε έτσι την Ακούα από την Γκάνα, που καβαλάει ένα ποδήλατο από μπαμπού και ονειρεύεται ένα ποδήλατο από ανακυκλωμένα υλικά. Εδώ όμως μαθαίνουμε και ότι η πρωτεύουσα Ακκα είναι μια τεράστια χωματερή ηλεκτρονικών ειδών που ολοένα μεγαλώνει («το πιο μολυσμένο μέρος του πλανήτη»), αφού «ο μόλυβδος μολύνει επίσης το έδαφος, ενώ προσβάλλει και τα παιδιά που αποσυναρμολογούν για να πουλήσουν…». Αρκετές σελίδες πιο κάτω μας περιμένει ο Ενζο από το Μιλάνο, που μας ενημερώνει περήφανος για τα μιλανέζικα επιτεύγματα στην ανακύκλωση. Ο ίδιος ωστόσο ονειρεύεται ένα… κοτέτσι στο προαύλιο του σχολείου του: «Οι κότες θα ξετρελαίνονταν με τα υπολείμματα της καντίνας μας και θα είχαμε και φρέσκα αυγά!». Από τη Χιλή στη Γερμανία και από το Τέξας στην Ινδονησία, ο κόσμος ξεδιπλώνεται δύσκολος αλλά ελπιδοφόρος μέσα από τα μάτια και τα λόγια των παιδιών (ηλικία; Σίγουρα 9-99).
